Της Ιωάννας Μέγα,
Η ναρκοληψία περιγράφηκε αρχικά στα τέλη του 1800 από τον Γάλλο γιατρό Jean-Baptiste-Édouard Gélineau, ο οποίος ανέφερε την περίπτωση ενός εμπόρου κρασιού που έπασχε από υπνηλία. Σε αυτήν την πρώτη περιγραφή, επινόησε τον όρο ναρκοληψία ενώνοντας τις ελληνικές λέξεις narke (μούδιασμα ή λήθαργο) και lepsis (επίθεση). Η νακροληψία είναι μια ασυνήθιστη νευρολογική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από υπερβολική ανεξέλεγκτη υπνηλία, ακόμη και μετά από επαρκή ύπνο. Κάθε άτομο με ναρκοληψία εμφανίζει υπερβολική υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, με τάση να κοιμάται οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Οι περισσότεροι άνθρωποι που πάσχουν από αυτήν τη διαταραχή αισθάνονται ξεκούραστοι όταν ξυπνούν το πρωί, αλλά μέσα σε λίγες ώρες νιώθουν τόση υπνηλία όσο θα ένιωθε ένας υγιής άνθρωπος, αν ήταν ξύπνιος για όλη τη νύχτα.
Η ανακάλυψη πριν από περίπου 20 χρόνια ότι η ναρκοληψία προκαλείται από επιλεκτική απώλεια των νευρώνων που παράγουν ορεξίνες (γνωστές και ως υποκρετίνες) πυροδότησε μεγάλες προόδους στον τομέα της υγείας.
Αρχικά, ας διευκρινίσουμε τι είναι η ορεξίνη, ποιος ο ρόλος της και πώς συνδέεται με τη ναρκοληψία;
Η ορεξίνη, γνωστή και ως υποκρετίνη, είναι νευροπεπτίδιο που ρυθμίζει τη διέγερση, την εγρήγορση και την όρεξη. Οι ορεξίνες παράγονται μόνο στον υποθάλαμο (δομή του εγκεφάλου). Η πιο κοινή μορφή ναρκοληψίας, ο τύπος 1, στην οποία το άτομο βιώνει σύντομες απώλειες μυϊκού τόνου (καταπληξία), προκαλείται από έλλειψη ορεξίνης στον εγκέφαλο λόγω καταστροφής των κυττάρων που την παράγουν. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η ναρκοληψία προκαλείται από μια εξαιρετικά επιλεκτική και σοβαρή απώλεια των νευρώνων της ορεξίνης, που έχει ως αποτέλεσμα χαμηλά επίπεδα ορεξινών στον εγκέφαλο και το Εγκεφαλονωτιαίο Υγρό (ΕΝΥ). Οι νευρώνες της ορεξίνης καταστέλλουν τον ύπνο REM.
Τι είναι, όμως, ο ύπνος REM και γιατί είναι διαταραγμένος στους πάσχοντες από ναρκοληψία;
Ο ύπνος REM, συνήθως, χαρακτηρίζεται από όνειρα και μυϊκή παράλυση. Στη ναρκοληψία, τα στοιχεία του ύπνου REM αρκετές φορές μπορούν να αναμειχθούν σε μια κατάσταση ύπνου-εγρήγορσης, προκαλώντας παραισθήσεις ή υπνική παράλυση. Η ναρκοληψία είναι γνωστό ότι σχετίζεται με τον ύπνο ταχείας κίνησης των ματιών (REM) και τον έλεγχο αυτής της κατάστασης από τον εγκέφαλο. Επιπλέον, στους πάσχοντες παρουσιάζονται γρήγορες μεταβάσεις στον ύπνο REM και διαταραχή της φυσιολογίας του ύπνου REM (για παράδειγμα, διαταραχή συμπεριφοράς ύπνου REM ή παράλυση ύπνου). Κανονικά, ο ύπνος REM συμβαίνει μόνο κατά τη διάρκεια της τυπικής περιόδου ύπνου, αλλά με απώλεια της σηματοδότησης της ορεξίνης, ο ύπνος REM μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας.
Υπάρχουν δύο τύποι ναρκοληψίας:
- Ναρκοληψία τύπου 1 (NT1): Χαρακτηρίζεται από χρόνια υπνηλία και καταπληξία (ξαφνική απώλεια του μυϊκού τόνου). Επίσης, τα επίπεδα ορεξίνης του ΕΝΥ σε αυτήν τη διαταραχή είναι πολύ χαμηλά ή μη ανιχνεύσιμα.
- Ναρκοληψία τύπου 2 (NT2): Χαρακτηρίζεται από λιγότερο σοβαρά συμπτώματα, συνήθως, φυσιολογικά επίπεδα ορεξίνης του ΕΝΥ, χωρίς καταπληξία. Μπορεί να προκληθεί από μερική απώλεια των νευρώνων της ορεξίνης.
Τι προκαλεί, όμως, τον θάνατο των νευρώνων της ορεξίνης;
Μελέτες έχουν δείξει πως οι νευρώνες της ορεξίνης μπορεί να σκοτωθούν από Τ κύτταρα (κύτταρα ανοσοποιητικού). Ένας ανοσοποιητικός μηχανισμός με τη μεσολάβηση Τ κυττάρων καταστρέφει τους νευρώνες ορεξίνης στη ναρκοληψία τύπου 1. Συγκεκριμένα, τα κύτταρα CD4+ (εκκρίνουν κυτοκίνες, πεπτίδια με ανοσορρυθμιστική δράση, ρυθμίζουν ή βοηθούν στην ενεργό ανοσοαπόκριση) πιθανότατα δεν καταστρέφουν άμεσα τους νευρώνες της ορεξίνης, αλλά θα μπορούσαν να απελευθερώνουν κυτοκίνες, οι οποίες θα ήταν δυνατόν να προκαλέσουν επίθεση στους νευρώνες της ορεξίνης από CD8+ Τ κύτταρα, μακροφάγα και κύτταρα φυσικούς φονείς.
Η πιο άμεση απόδειξη ότι η ναρκοληψία τύπου 1 μπορεί να προκληθεί από μια αυτοάνοση διαδικασία συνέβη με την πανδημία γρίπης H1N1 τον χειμώνα 2009-2010. Οι κλινικοί γιατροί παρατήρησαν μια αύξηση στα άτομα που ανέπτυξαν ναρκοληψία τύπου 1 μετά τον εμβολιασμό με το Pandemrix (μια συγκεκριμένη μάρκα εμβολίου που χρησιμοποιείται για τον H1N1). Ο εμβολιασμός με Pandemrix συσχετίστηκε με 8-12 φορές αύξηση στις νέες περιπτώσεις ναρκοληψίας τύπου 1. Είναι σημαντικό ότι όλα αυτά τα προσβεβλημένα άτομα έφεραν ένα συγκεκριμένο αντιγόνο και ανέπτυξαν ναρκοληψία τύπου 1 λίγες εβδομάδες έως μήνες μετά τον εμβολιασμό. Ο λόγος για τον οποίο η ναρκοληψία τύπου 1 ενεργοποιήθηκε από το Pandemrix, αλλά όχι από άλλα εμβόλια γρίπης παραμένει ασαφής.
Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι έως και το 98% των ατόμων με ναρκοληψία τύπου 1 φέρουν μια γονιδιακή παραλλαγή γνωστή ως DQB1*0602. Αυτό το γονίδιο παίζει ρόλο στη λειτουργία του ανοσοποιητικού, επομένως αυτή η παραλλαγή θα μπορούσε να προκαλέσει γενετική ευαισθησία στη ναρκοληψία τύπου 1. Αν και αυτή η εξήγηση είναι ευρέως αποδεκτή, δεν έχει ακόμη αποδειχθεί οριστικά.
Άλλοι παράγοντες που πιθανόν συμβάλλουν στην πρόκληση ναρκοληψίας τύπου 1 είναι το οικογενειακό ιστορικό (σε ποσοστό 1-2%), σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να προκαλείται από εγκεφαλικό τραύμα ή μόλυνση του κεντρικού νευρικού συστήματος, που προκαλεί βλάβη στα μέρη του εγκεφάλου που περιέχουν νευρώνες οι οποίοι παράγουν υποκρετίνη (δευτερογενής ναρκοληψία). Όσον αφορά τη ναρκοληψία τύπου 2, λίγα είναι γνωστά για τη βιολογία ή τους παράγοντες κινδύνου. Μερικοί ειδικοί πιστεύουν ότι είναι απλώς μια λιγότερο έντονη απώλεια νευρώνων που παράγουν υποκρετίνη, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι η ναρκοληψία τύπου 2 μπορεί να είναι πρόδρομος μορφή της ναρκοληψίας τύπου 1.
Τα κυριότερα συμπτώματα είναι τα ακόλουθα:
- Υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας
- Καταπληξία (απώλεια μυϊκού τόνου)
- Υπνική παράλυση και παραισθήσεις
- Διαταραγμένος νυχτερινός ύπνος
- Μειωμένη συγκέντρωση
- Αύξηση βάρους
- Αποφρακτική άπνοια ύπνου.
Όσον αφορά τη διάγνωση της νευρολογικής αυτής διαταραχής, αυτή γίνεται ύστερα από ενδελεχή λήψη ιστορικού, το οποίο περιλαμβάνει συγκεκριμένες ερωτήσεις σχετικά με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ναρκοληψίας. Περαιτέρω διαγνωστικές εξετάσεις αποτελούν η ακτιγραφία (ο ασθενής φορά ένα βραχιόλι που μετρά τα μοτίβα ύπνου-αφύπνισης και ποσοτικοποιεί αντικειμενικά τη διάρκεια του ύπνου, τις ώρες ύπνου και τις ώρες αφύπνισης) και η πολυυπνογραφία (εκτελείται για να ανιχνεύσει άλλες διαταραχές που μπορούν να διαταράξουν τον ύπνο, όπως η διαταραχή της αναπνοής κατά τον ύπνο ή η περιοδική διαταραχή της κίνησης των άκρων).
Θεραπευτικές προσεγγίσεις
Όπως συμβαίνει με πολλές χρόνιες διαταραχές, η θεραπεία της ναρκοληψίας αποτελείται από συμπωματική και όχι θεραπευτική αντιμετώπιση, η οποία μπορεί να γίνει τόσο με φαρμακολογικά όσο και με μη φαρμακολογικά μέσα. Οι στόχοι της θεραπείας είναι η βελτίωση της ασφάλειας των ασθενών, η μείωση των συμπτωμάτων και η βελτίωση της ποιότητας ζωής. Οι θεραπείες για τη ναρκοληψία τύπου 1 και τη ναρκοληψία τύπου 2 είναι παρόμοιες, με τη διαφορά ότι η ναρκοληψία τύπου 2 δεν περιλαμβάνει πιθανή λήψη φαρμάκων για την καταπληξία.
Μη ιατρικές θεραπευτικές προσεγγίσεις
- Σχεδιασμός σύντομων ύπνων (μικρής διάρκειας)
- Σταθερό πρόγραμμα ύπνου
- Αποφυγή αλκοόλ και άλλων ηρεμιστικών (επιδείνωση συμπτωμάτων ναρκοληψίας)
- Ισορροπημένη διατροφή και άσκηση (αποφυγή παχυσαρκίας).
Μερικά από τα φάρμακα που βοηθούν στον έλεγχο ενός ή περισσότερων συμπτωμάτων είναι:
- Μοδαφινίλη και αρμοδαφινίλη (προάγουν την εγρήγορση, είναι χημικά παρόμοια και αποτελούν συνήθως την πρώτη θεραπεία)
- Μεθυλφαινιδάτη και οι αμφεταμίνες (αναστέλλουν κυρίως την επαναπρόσληψη και αυξάνουν την απελευθέρωση των μονοαμινών, κυρίως της ντοπαμίνης, και σε μικρότερο βαθμό της σεροτονίνης και της νορεπινεφρίνης)
- Sodium oxybate, βενλαφαξίνη, τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά (για σοβαρές περιπτώσεις καταπληξίας, στη ναρκοληψία τύπου 1).
Συμπερασματικά, η ναρκοληψία είναι μια χρόνια διαταραχή που μπορεί να έχει σημαντικό αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής και στη διαβίωση των πασχόντων. Παρόλα αυτά, με τη συνεχιζόμενη έρευνα για την υποκείμενη βιολογία της, αναπόφευκτα θα είναι διαθέσιμες καλύτερες θεραπείες για την αντιμετώπιση της, με σκοπό τη βελτίωση της προσωπικής, κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής των πασχόντων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The neurobiological basis of narcolepsy, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Narcolepsy: Diagnosis and management, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Changes in physiological network connectivity of body system in narcolepsy during REM sleep, Science Direct. Διαθέσιμο εδώ
- Narcolepsy, What it is, its causes, and the steps that can help manage it, SLEEP FOUNDATION. Διαθέσιμο εδώ
