Του Θανάση Κυρίτση,
Η πιο γνωστή βιβλιοθήκη της Κλασικής Αρχαιότητας και, ίσως, η σπουδαιότερη μαζί με αυτή της Περγάμου, η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, συγκέντρωσε μέσα σε σχεδόν έξι αιώνες (3ο αιώνα π.Χ.-3ο αιώνα μ.Χ.) ανεκτίμητο πολιτιστικό πλούτο, όπου εκεί εργάστηκαν οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του πνεύματος της εποχής. Ασφαλώς, βιβλιοθήκες και συλλογές αρχείων εμφανίζονται σε αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας, του ελλαδικού χώρου, της Μικράς Ασίας και της Συρίας, επικεντρωμένες, ωστόσο, στη διατήρηση της τοπικής γνώσης και πολιτιστικής κληρονομιάς. Αντίθετα, η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ανταποκρίνεται στην ιδέα μιας παγκόσμιας βιβλιοθήκης, ιδέα που ωρίμασε μετά το άνοιγμα του ελληνικού πνεύματος σε αγνώστους μέχρι τότε πολιτισμούς, με την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Μετά την ολοκλήρωση της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία είχε έντονο το στοιχείο της εξερεύνησης και της γνώσης νέων πολιτισμών, και τον θάνατο του ιδίου το 323 π.Χ. στη Βαβυλώνα, στο ελληνιστικό βασίλειο της Αιγύπτου κυβερνούσε ο Φαραώ Πτολεμαίος Α΄ ο Σωτήρ, όραμα του οποίου ήταν να συγκεντρώσει τα γραπτά του τότε γνωστού κόσμου. Στο όραμα αυτό ανταποκρίθηκε ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, Αθηναίος πολιτικός, εξόριστος στην Αλεξάνδρεια, που συνδέθηκε στενά με τον Πτολεμαίο. Αυτός προέτρεψε τον Πτολεμαίο να συντάξει επιστολή προς «Όλους τους ηγεμόνας του Κόσμου», ζητώντας να δανειστεί τα βιβλία τους από οποιοδήποτε γνωστικό αντικείμενο και συγγραφέα.
Γύρω στο 295 π.Χ. ήταν, όταν ο Πτολεμαίος ανέθεσε στον Δημήτριο την ίδρυση του Μουσείου, μέρος του οποίου αποτελούσε η περίφημη βιβλιοθήκη. Το Μουσείο, αφιερωμένο στις εννέα Μούσες, προστάτιδες των Τεχνών και των Επιστημών, βρισκόταν στο Βρουχείον, αποτελούσε τμήμα των βασιλικών ανακτόρων –γεγονός που διασφάλιζε την προστασία του– και ουσιαστικά επρόκειτο για ένα Κέντρο Ερευνών, το οποίο θα παρήγαγε νέα γνώση δίπλα στη συσσωρευμένη γνώση της βιβλιοθήκης. Σε πρότυπα του αθηναϊκού «Περιπάτου», διέθετε αστεροσκοπείο και πλήθος εργαστηρίων, ξενώνες για τους λογίους που ήταν οικότροφοι εκεί, βοτανικό και ζωολογικό κήπο, δεντρόφυτους χώρους για περίπατο.
Υπάρχουν πολλές ιστορίες για τις τεχνικές που χρησιμοποίησε η Δυναστεία των Πτολεμαίων για την ταχεία πρόσκτηση γραπτών στη βιβλιοθήκη. Ένας τρόπος ήταν η αναζήτηση οποιουδήποτε γραπτού από τα καράβια που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας και η μεταφορά του στη βιβλιοθήκη, όπου αποφασιζόταν είτε η επιστροφή του είτε η κατάσχεσή του και παράδοση ενός αντιγράφου του στον ιδιοκτήτη, με την καταβολή αποζημίωσης. Μία άλλη μέθοδος ήταν η αγορά γραπτών από διαφορετικά μέρη, κυρίως από την Αθήνα και τη Ρόδο, που συνιστούσαν από τις μεγαλύτερες αγορές βιβλίων, ακόμη και η αγορά του ίδιου έργου σε διαφορετικές εκδοχές. Λέγεται ότι, αν και απαγορευόταν ο δανεισμός τους, ο Πτολεμαίος Γ΄ κατάφερε να δανειστεί, με σκοπό να αντιγράψει, τα πρωτότυπα κείμενα των κορυφαίων Τραγικών, Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη, από τους Αθηναίους κυβερνήτες που τα διαφύλασσαν. Εκείνος, όμως, κράτησε τα πρωτότυπα και έστειλε πίσω τα αντίγραφά τους.
Η πλειοψηφία των γραπτών ήταν στα ελληνικά, ενώ ακολουθούσαν τα αιγυπτιακά. Μάλιστα, φημολογείται ότι ο Πτολεμαίος Α΄ ανέθεσε στους Αιγύπτιους ιερείς να μαζέψουν αρχεία της παράδοσής τους και να τα καταστήσουν διαθέσιμα να μελετηθούν από τους Έλληνες ακαδημαϊκούς της βιβλιοθήκης. Πέρα από έργα της ελληνικής γραμματείας και αιγυπτιακά αρχεία, η βιβλιοθήκη περιλάμβανε έργα άλλων πολιτισμών, κάποια σχετικά με τον Ζωροαστρισμό ή την Ιστορία της Βαβυλώνας. Στη μεγάλη αυτή βιβλιοθήκη, πραγματοποιήθηκε σε δύο αιώνες η μετάφραση των Εβδομήκοντα, η κυριότερη από τις πρώτες μεταφράσεις της Παλαιάς Διαθήκης και η πρώτη γραπτή μετάφραση από τα εβραϊκά στην ελληνική κοινή. Λέγεται ότι τον 2ο αιώνα π.Χ. η βιβλιοθήκη αριθμούσε μέχρι 700.000 τόμους, κυρίως λόγω της τεράστιας χρηματοδότησής της επί του Πτολεμαίου Γ΄.
Φυσικό επακόλουθο της ραγδαίας αύξησης των βιβλίων της βιβλιοθήκης ήταν να γεμίσει ο αποθηκευτικός της χώρος, περίπου μισό αιώνα μετά την ίδρυσή της το 295 π.Χ. Λόγω της ανάγκης πρόσθετου χώρου ο Πτολεμαίος Γ΄, συγκρότησε παράρτημα της βιβλιοθήκης μακριά από την κεντρική, στον ιερό ναό του Σεραπείου, όπου λατρευόταν ο Ελληνιστικό-αιγυπτιακός θεός Σέραπις. Προέκυψαν, λοιπόν, δύο βιβλιοθήκες.
Η Αλεξάνδρεια γρήγορα εξελίχθηκε σε πρωτεύουσα του πνεύματος, με την άνθηση των επιστημών και τις κομβικές ανακαλύψεις που έφερε, κυρίως λόγω της βιβλιοθήκης της. Σπουδαίοι άνθρωποι του πνεύματος εργάστηκαν στο χώρο του Μουσείου και της βιβλιοθήκης τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ. Οι διεθνείς οικότροφοι του Μουσείου, μεταξύ άλλων ποιητές, φιλόσοφοι και επιστήμονες, λάμβαναν υψηλό μισθό, δωρεάν σίτιση και διαμονή και απαλλαγή από φόρους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα των οικοτρόφων είναι ο Ευκλείδης, ο Αρχιμήδης και ο Απολλώνιος, με ενδιαφέρον για τη Γεωμετρία και τη Μηχανική, ο Αρίσταρχος και ο Ίππαρχος για την Αστρονομία, ο Ερατοσθένης για τη Γεωγραφία, ο Ηρόφιλος, ο Ερασίστρατος και ο Γαληνός για την Ιατρική. Μέλη της Αλεξανδρινής Φιλοσοφικής Σχολής, με νεοπλατωνικές ιδέες, υπήρξαν η Υπατία, ο Συνέσιος, ο Ιεροκλής κ.α., ενώ με τα Ομηρικά Έπη και τους αρχαίους συγγραφείς ασχολήθηκαν οι περίφημοι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι. Ακόμη, αναδείχθηκαν σπουδαίοι ποιητές, όπως ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος. Η παρακμή της βιβλιοθήκης αρχίζει στα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ. με τη βαθμιαία αποχώρηση των λογίων σε ασφαλέστερες και επικερδέστερες οικονομικά περιοχές.
Άξιος θαυμασμού αποδεικνύεται και ο τρόπος οργάνωσης και ταξινόμησης των γραπτών της βιβλιοθήκης. Σε κάθε βιβλίο καταγραφόταν ο τίτλος του, το μέρος προέλευσής του, ο συγγραφέας, ο αντιγραφέας, το μήκος του σε σειρές, καθώς και αν περιλάμβανε ένα ή παραπάνω έργα. Ενδιαφέρον είναι πως η αμοιβή του αντιγραφέα καθοριζόταν από τη ποιότητα γραφής και τον αριθμό των σειρών του γραπτού. Επιπλέον, ο ποιητής και οικότροφος Καλλίμαχος επιδόθηκε στην επίπονη δραστηριότητα της ταξινόμησης των έργων της βιβλιοθήκης ανά περιεχόμενο. Η κατηγοριοποίηση που ακολούθησε στο έργο του «Πίνακες», αφορά έντεκα τομείς, έργο το οποίο αποτέλεσε πρότυπο για αντίστοιχα μεταγενέστερα έργα.
Δυστυχώς, η λαμπρή αυτή βιβλιοθήκη δεν έμελλε να διασωθεί. Μάλιστα η καταστροφή της αποτελεί σημαντικό αντικείμενο διχογνωμίας των ιστορικών. Φαίνεται, ωστόσο, ότι η καταστροφή των δύο βιβλιοθηκών δεν συνέβη ταυτόχρονα. Η καταστροφή της κεντρικής ξεκίνησε το 48 π.Χ., όταν ο στόλος του Ιουλίου Καίσαρα πυρπολήθηκε στο λιμάνι, με τη φωτιά να εξαπλώνεται στη στεριά, καίγοντας σημαντικό μέρος της. Επίσης, άλλα γεγονότα που ίσως συνδέονται με την κατάρρευση είναι η καταστροφή τμήματος της πόλης από τον Καρακάλλα (211-7 μ.Χ.) ή από τον Αυρηλιανό (272 μ.Χ.). Η καταστροφή του παραρτήματος που στεγαζόταν στον ναό του Σεραπείου αποδίδεται στον Βυζαντινό Αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄ το 391 μ.Χ., ο οποίος απαγόρευσε τους μη χριστιανικούς ναούς της επικράτειάς του. Τέλος, ορισμένοι ενοχοποιούν την αραβική κατάκτηση της πόλης το 641 μ.Χ.
Παρά την καταστροφή, ορισμένα πολύτιμα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης βρέθηκαν στη Ρώμη, σε μοναστήρια και σε βυζαντινές βιβλιοθήκες. Χριστιανοί λόγιοι σε βιβλιοθήκες μοναστηριών, όπως και Άραβες του μεταφραστικού κινήματος της Βαγδάτης, ασχολήθηκαν με την αντιγραφή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Library of Alexandria, britannica.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ancient Library of Alexandria: One of Greatest Treasures of Mankind, greekreporter.com, Διαθέσιμο εδώ
- Η μοναδικότητα της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και η καταστροφή της, cretalive.gr, Διαθέσιμο εδώ
