Πόλεμος στη Συρία: 12 χρόνια καταστροφικού εμφυλίου πολέμου

Του Κυριάκου Κουρτίδη,

Η 15η Μαρτίου του 2011, σηματοδότησε την έναρξη μιας από τις χειρότερες ανθρωπιστικές κρίσεις του 21ου αιώνα, η οποία συνεχίζεται και στις μέρες μας. Μετά από 12 χρόνια, η κρίση αυτή φέρει την τραγικότητα ενός πολέμου στη χειρότερή του μορφή, αυτή του εμφυλίου πολέμου. Ο συριακός εμφύλιος πόλεμος είναι μια συνεχιζόμενη βίαιη σύγκρουση στη Συρία μεταξύ των φίλο-δημοκρατικών ανταρτών και του μακροχρόνια εδραιωμένου «δυναστικού» καθεστώτος, του Σύρου Προέδρου Bashar al-Assad. Από το 2011, ο πόλεμος αποτελεί πηγή σημαντικής αστάθειας στη Μέση Ανατολή και έχει προκαλέσει μια από τις μεγαλύτερες εξόδους προσφύγων του αιώνα μας.

Οι συνδυασμένες επιπτώσεις της ξηρασίας, των ετών 2006 έως το 2010 και των προϋπαρχουσών οικονομικών ανισοτήτων, υπό το καθεστώς al-Assad, συνέβαλαν στις πρώτες μη βίαιες διαμαρτυρίες υπέρ των μεταρρυθμίσεων, του 2011, που οδήγησαν στο κύμα των εξεγέρσεων της Αραβικής Άνοιξης. Ένας επιπρόσθετος παράγοντας, ήταν οι διαιρέσεις μεταξύ της Σουνιτικής πλειοψηφίας της χώρας και της κυβερνώσας ελίτ των Αλαουιτών. Το γεγονός, όμως, που έδωσε τον σπινθήρα για την πυροδότηση μαζικότερων διαμαρτυριών ήταν η σύλληψη και τα βασανιστήρια μιας ομάδας εφήβων αγοριών, για τον λόγο ότι ζωγράφισαν γκράφιτι που κατήγγειλαν το καθεστώς. Οι Σύριοι, εμπνευσμένοι από τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης στις γειτονικές χώρες, βγήκαν στους δρόμους για να απαιτήσουν αλλαγή, μετά από δεκαετίες διακυβέρνησης, υπό το δικτάτορα, Bashar al-Assad. Στις 15 Μαρτίου 2011, οι ειρηνικές διαδηλώσεις πήραν το χαρακτήρα μεγάλων αναταραχών που ξέσπασαν στους δρόμους της Daraa, της Δαμασκού και της Χαλέπι, με τους διαδηλωτές να ζητούν δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και την απελευθέρωση των πολιτικών κρατούμενων.

Οι διαδηλωτές, πιθανότατα, δε φαντάστηκαν ποτέ ότι οι ειρηνικές διαδηλώσεις τους θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε έναν εμφύλιο πόλεμο, που θα μαινόταν για περισσότερο από μια δεκαετία. Οι διαδηλώσεις, γρήγορα μετατράπηκαν σε επαναστατικό κίνημα, που απαιτούσε την πτώση του καθεστώτος. Η σκληρή στρατιωτική καταστολή του καθεστώτος κλιμάκωσε τις εντάσεις και, τον Σεπτέμβριο του 2011, οι ειρηνικές διαδηλώσεις εξελίχθηκαν, τελικά, σε ένοπλη εξέγερση και εμφύλιο πόλεμο. Ο πόλεμος οδήγησε στον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Tην ίδια στιγμή, προκάλεσε εκτοπισμό εκατομμυρίων πολιτών και ανάμειξε πολλούς εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες με αντικρουόμενα συμφέροντα. Παράγοντες μαχόμενοι σε ένα «μπρα-ντε-φερ» εξουσίας στη Συρία.

Τη βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων από την Κυβέρνηση ακολούθησε, τον Ιούλιο του 2011, ο σχηματισμός του Ελεύθερου Συριακού Στρατού (Free Syrian Army/Syrian National Army), μιας αντάρτικης ομάδας, αποτελούμενης από αποστάτες του συριακού στρατού και αμάχους, υποστηριζόμενη από την Τουρκία και πολλές χώρες του Κόλπου, που στόχο είχε την ανατροπή της Κυβέρνησης. Ο Bashar al-Assad κληρονόμησε τα ηνία της Συρίας, το 2000, παίρνοντας τη σκυτάλη από τον πατέρα του. Ο al-Assad κυβέρνησε τη χώρα με σιδερένια πυγμή και είναι γνωστός για τις βίαιες μεθόδους του έναντι των αντιφρονούντων του καθεστώτος, συμπεριλαμβανομένων των βασανιστηρίων, των μαζικών φυλακίσεων, αλλά και της χρήσης χημικών όπλων, κατά του λαού του. Ένας ακόμα παράγοντας στον εμφύλιο πόλεμο –φιλικά προσκείμενος στο καθεστώς του Assad– είναι η Hezbollah, μια Σιιτική ένοπλη ομάδα, υποστηριζόμενη από το Ιράν, η οποία μετακινήθηκε στη Συρία για να υποστηρίξει τις δυνάμεις της Κυβέρνησης.

Από τους εμπλεκόμενους δρώντες, έχουν αποκτήσει φήμη οι Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις (SDF), μία συμμαχία μεταξύ κουρδικών και αραβικών πολιτοφυλακών, που ιδρύθηκε το 2015. Η σύνθεσή του SDF αποτελείται –σε μεγάλο βαθμό– από κούρδους μαχητές της οργάνωσης «Μονάδες Προστασίας του Λαού» (YPG) και μικρότερες ομάδες Αράβων, Τουρκμανών και Αρμενίων μαχητών. Η Τουρκία θεωρεί το YPG, που αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεων των SDF, προέκταση του PKK και, κατ’ επέκταση, τρομοκρατική οργάνωση. Αντιθέτως, οι Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις (SDF) χαίρουν υποστήριξης από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Όσον αφορά, τις ανεξάρτητες εξτρεμιστικές οντότητες που αναδείχθηκαν ως απόρροια του εμφυλίου ή εκμεταλλευόμενες τον πόλεμο, δύο αξίζει να σημειωθούν. Η πρώτη εξ αυτών είναι το Ισλαμικό Κράτος (ISIL/ISIS), γνωστό, κυρίως, για τη βαρβαρότητα των μαχητών του. Το ISIL αναδείχθηκε εκμεταλλευόμενο το κενό εξουσίας στη Συρία μετά το 2012, καθώς οι εμφύλιες συγκρούσεις αυξάνονταν. Μέχρι το 2014, είχε καταλάβει σημαντικά εδάφη –περίπου το ένα τρίτο του Ιράκ και της Συρίας– και διακήρυξε τη δημιουργία ενός «χαλιφάτου». Το «χαλιφάτο» του ISIS καταστράφηκε, τον Μάρτιο του 2019, αλλά η επανεμφάνισή του διαφαίνεται στην περιοχή. Η δεύτερη οντότητα είναι το Hay‘at Tahrir al–Sham (HTS), που ιδρύθηκε στη Συρία το 2011, σχετίζεται με την al–Qaeda και συνδέθηκε με την αντίσταση κατά της κυβέρνησης al-Assad.

Αναπόσπαστο τμήμα του εμφυλίου πολέμου, είναι εξωτερικές δυνάμεις που έχουν εγκλωβιστεί στον αμφίρροπο αγώνα εξουσίας στη Συρία. Η Ρωσία έχει υποστηρίξει σθεναρά τη συριακή κυβέρνηση, ιδιαίτερα μετά το αίτημα του al-Assad για στρατιωτική επέμβαση, το 2015. Οι ρωσικές δυνάμεις σταμάτησαν την προέλαση των ανταρτών, αλλά το κόστος για τους αμάχους ήταν βαρύ. Η Μόσχα είναι τώρα βαθιά εδραιωμένη στη Συρία, με στρατιωτικές βάσεις υπό τον έλεγχό της και ένα καθεστώς που οφείλει την επιβίωσή του στη Ρωσία. Το Ιράν αποτελεί, επίσης, μια χώρα υποστηρίκτρια του καθεστώτος. Το θεοκρατικό καθεστώς, ως μακροχρόνιος σύμμαχος του al-Assad, έτρεξε να τον υποστηρίξει από την πρώτη στιγμή των διαδηλώσεων. Από τότε, η ιρανική στρατιωτική παρουσία έχει αυξηθεί στη Συρία.

Στον αντίποδα, οι Η.Π.Α υποστήριξαν τη συριακή αντίσταση, με στόχο την ανατροπή του al-Assad. Ωστόσο, η κύρια εστίασή τους στη Συρία αφορούσε την καταπολέμηση του ISIL (ISIS) και, μαζί με έναν συνασπισμό συμμαχικών χωρών, άρχισαν να επιτίθενται στο ISIL, καθώς και σε δυνάμεις που συνδέονται με την Al-Qaeda. Οι δυνάμεις των ΗΠΑ συνεχίζουν να περιπολούν τη βορειοανατολική Συρία. Παρομοίως, η Τουρκία γρήγορα στράφηκε πίσω από τη συριακή αντίσταση. Ωστόσο, οι κύριες στρατιωτικές επεμβάσεις της στη Συρία είχαν ως στόχο την αντιμετώπιση των απειλών για τη δική της εσωτερική ασφάλεια. Η πρώτη επιχείρηση, το 2016, στόχευε, κυρίως, το ISIL (ISIS), αλλά, έπειτα, επικεντρώθηκε στους Κούρδους μαχητές του SDF/YPG. Οι επιχειρήσεις είχαν ως αποτέλεσμα να ελέγχει η Τουρκία μεγάλα τμήματα της βορειοδυτικής Συρίας, με στόχο τη δημιουργία μιας «ασφαλούς ζώνης», κατά μήκος των συνόρων Τουρκίας–Συρίας.

Όσον αφορά τις επιπτώσεις του εμφυλίου πολέμου, από την έναρξή του, το 2011, από τη Συρία προήλθε ο μεγαλύτερος αριθμός προσφύγων στον κόσμο, αριθμός που αποτελούσε το ένα τρίτο του παγκόσμιου προσφυγικού πληθυσμού. Το 2018, τα Ηνωμένα Έθνη κατέγραψαν 6,7 εκατομμύρια Σύριους πρόσφυγες, σχεδόν το 40 τοις εκατό του πληθυσμού της Συρίας. Οι περισσότεροι κατέφυγαν στην Τουρκία και σε άλλους περιφερειακούς συμμάχους, ενώ ένας, επίσης, μεγάλος αριθμός προσφύγων βρήκε άσυλο σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη, από το Μάρτιο του 2011 εώς το 2022, περισσότεροι από 306.000 άμαχοι έχουν χάσει τη ζωή τους, περίπου το 1,5% του πληθυσμού της χώρας. Το Συριακό Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, που εδρεύει στο Ηνωμένο Βασίλειο, εκτιμά ότι ο συνολικός αριθμός ανθρώπινων απωλειών εκτιμάται μεταξύ 503.000 και 610.000 νεκρών. Επί του παρόντος, η οικονομία της Συρίας έχει καταρρεύσει ολοσχερώς, με το 90% του πληθυσμού να ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Σίτισης (World Food Programme). Ακόμη και πριν από τους σεισμούς που κατέστρεψαν τη βορειοδυτική Συρία, ο ΟΗΕ επισήμαινε ότι 14,6 εκατομμύρια Σύριοι είχαν άμεση ανάγκη από ανθρωπιστική βοήθεια.

Παρά τα εκατομμύρια εκτοπισμένων και τους εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς της μακράς σύγκρουσης, ο al-Assad παραμένει στην εξουσία. Πολλές αραβικές χώρες φαίνεται να έχουν αποδεχτεί πλέον ότι ο al-Assad κρατά σφιχτά τα ηνία του κράτους και έχουν εντείνει τις προσπάθειές τους να τον προσεγγίσουν, ιδιαίτερα μετά τους σεισμούς του περασμένου Φεβρουαρίου. Λόγος γίνεται, ακόμη, και για επανένταξη της Συρίας στον Αραβικό Σύνδεσμο. Κατά το χρόνο συγγραφής του άρθρου, η σύγκρουση στη χώρα φαίνεται να έχει «παγώσει», με μικρής κλίμακας μάχες να διεξάγονται σποραδικά, ωστόσο, απρόβλεπτη παραμένει η τελική έκβαση του πολέμου. Άλλωστε, όπως ορθά έθεσε ο Θουκυδίδης: «ο πόλεμος, παρατεινόμενος, καταντά να περιέρχεται, συνήθως, υπό την επιρροήν τυχαίων περιστατικών».

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ