Του Ηλία-Λεωνίδα Λεοντάρη,
Κατά το τέλος του 19ου αιώνα, και ιδιαίτερα μετά τη λήξη του Γαλλοπρωσικού Πολέμου (1870-71), η Ευρώπη θα αποτελέσει τον πρωταγωνιστή των παγκόσμιων εξελίξεων, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στα τεκταινόμενα της εποχής. Αυτό οφείλεται αφενός στη δημογραφική ανάπτυξη των χωρών της Ευρώπης, ο πλεονάζων πληθυσμός της οποίας διοχετεύονταν στις αποικίες, καθώς και η επιπρόσθετη έξαρση των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών για την κάλυψη ολοένα και περισσότερου εδαφικού χώρου. Αφετέρου, η ανάπτυξη της τεχνολογίας (Βιομηχανική Επανάσταση κλπ.), και η επακόλουθη πρόοδος της ναυσιπλοΐας, θα ευνοήσουν το κύμα των μεταναστευτικών ροών που ξέσπασε για πολλούς λόγους. Μεταξύ άλλων οι κατά τόπους οικονομικές κρίσεις (Ιρλανδία, Γερμανία, Μ. Βρετανία), οι διώξεις και οι οικονομικές ανισότητες μειονοτήτων (π.χ. Εβραίοι), η θέληση προώθησης εγκληματιών ή πολιτικών εξόριστων στο εξωτερικό, όπως και η εφήμερη μετανάστευση ιδιωτών για δημιουργία περιουσίας και ο τελικός επαναπατρισμός τους, αποτέλεσαν τα βασικότερα αίτια της μετανάστευσης στα τέλη του 19ου αιώνα.
Οι συσσώρευση αποικιών αποτέλεσε κύριο στόχο για τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής (Μ. Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Ολλανδία κλπ.), δεδομένου ότι προσέφεραν τις πρώτες ύλες για τις βιομηχανίες και τα δημόσια έργα των ευρωπαϊκών χωρών, ενώ οι αγορές τους χρησιμοποιούνταν για να διοχετεύεται το πλεονάζον εμπόρευμα των εγχώριων αγορών. Μητρόπολη και αποικίες, επομένως, συνιστούσαν αμφότερες την εκάστοτε εθνική οικονομία. Επιπλέον, αποτέλεσαν μέσο διπλωματικό για την εξωτερική πολιτική των χωρών δεδομένου ότι μπορούσαν να ανταλλαχθούν ή να παραχωρηθούν με σκοπό άλλα συμφέροντα ή ακόμα και να χρησιμοποιηθούν για να ασκήσουν πίεση για διάφορα στρατιωτικά ή πολιτικά θέματα. Τέλος, ας μην αγνοήσουμε τις αποικίες ως θέμα γοήτρου και επίδειξης δύναμης. Η κατοχή τους, τοποθετούσε τις χώρες στο τραπέζι των ισχυρών της εποχής (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία κλπ.), ενίσχυε την εθνική ταυτότητα του κάθε κράτους, το οποίο συσπειρωνόταν γύρω από την ιδέα κατάκτησης μιας τέτοιας περιοχής (Ολλανδία, Βέλγιο) ή τέλος συνιστούσε την απόδειξη της συνέχισης του σπουδαίου παρελθόντος, όπως στην περίπτωση της Ισπανίας και της Πορτογαλίας.
Σε κάθε κράτος υπήρχαν μερίδες που απέρριπταν την αποικιοκρατική πολιτική, ενώ άλλες την ενίσχυαν, όπως πολιτικοί, βιομήχανοι, τραπεζίτες και άλλοι, ενώ άλλοι, επιστήμονες, ιατροί, (εξ)ερευνητές, γεωγράφοι κλπ., που επιθυμούσαν να μελετήσουν τους πολιτισμούς και τα εδάφη που θα έρχονταν σε επαφή, προκειμένου να ενισχύσουν την επιστήμη τους. Στους πολέμιους συγκαταλέγονται αυτοί που ιδεολογικά απέρριπταν την εκμετάλλευση και την βάναυση αντιμετώπιση των αυτοχθόνων, όπως επιπλέον και οι αναδυόμενοι αριστεροί, που οργανώνονταν σιγά-σιγά, και θεωρούσαν το αποικιακό μοντέλο ειδεχθές, διότι θυσιάζει τον ανθρωπισμό στο βωμό του κέρδους των καπιταλιστικών και εθνικιστικών κοινωνιών της εποχής.
Η νέα εξάπλωση των χωρών στις αποικιακές διεκδικήσεις περιλαμβάνει όλα τα μήκη και πλάτη της γης, την Ασία, την Αφρική, την Ωκεανία και την παλαιά Αμερική. Ειδικότερα η Ασία και η Αφρική, λόγω αντικρουόμενων συμφερόντων μεταξύ των χωρών θα οδηγήσει σε πεδία συγκρούσεων όπως ο Πόλεμος του Οπίου μεταξύ Κίνας-Βρετανίας και ως επακόλουθο, την επανάσταση των Μπόξερς (1899-1901), όταν δυσαρέσκεια των Κινέζων θα οδηγήσει σε γενικευμένη σύρραξη κατά των Δυτικών που ήλεγχαν αρχικά τις εγχώριες αγορές. Από την άλλη μεριά η Αφρική, λόγω της εγγύτητας με την Ευρώπη αλλά και λόγω των πλούσιων πλουτοπαραγωγικών πηγών της (καφές κακάο, πολύτιμοι λίθοι κλπ.), συνιστούσε το πιο πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της αποικιακής πολιτικής. Συν τοις άλλοις για τους λόγους που προαναφέρθηκαν, κάθε μια από τις μεγάλες αποικιακές δυνάμεις για δικούς της λόγους προωθούσε την κατάκτηση εδαφών στην Αραβία. Η Μ. Βρετανία, φερ’ ειπείν, επιθυμούσε την ένωση των εδαφών της από την Αίγυπτο έως τη Ν. Αφρική, οι Γάλλοι και οι Ισπανοί επέκταση των εθνικών συνόρων, ενώ οι Ιταλοί και η Γερμανοί ήθελαν να συμμετάσχουν σε όλη αυτή την ξέφρενη διαδικασία κυρίως λόγω γοήτρου, αλλά προφανώς και οικονομικών συμφερόντων.
Η ανασφάλεια που επικρατούσε στην Αφρική λόγω του φόβου συγκρούσεων μεταξύ των εκάστοτε συμφερόντων, αποτέλεσε το έναυσμα για να κληθεί από τον Γερμανό Otto von Bismarck το Συνέδριο του Βερολίνου (1884-1885), το οποίο θα ξεκαθάριζε την κατάσταση σχετικά με το αφρικανικό ζήτημα. Βέβαια, de facto δεν έπαψαν οι αναταραχές και οι θερμές καταστάσεις. Πιο σημαντική από όλες η εξέγερση των Μπόερς (ξένοι άποικοι που ασχολούνταν με τη γεωργία) της Ν. Αφρικής κατά των Άγγλων αποικιοκρατών με την υποστήριξη των γερμανικών δυνάμεων, όπως επίσης και τα γεγονότα για την τελική επιρροή στη Φασόντα (1898) μεταξύ Γαλλίας-Μ. Βρετανίας και στο Μαρόκο (1911) μεταξύ Γαλλίας-Γερμανίας. Παρατηρώντας, λοιπόν, όλες τις επεμβάσεις στα εσωτερικά των αποικιών, την σχέση των χωρών που θυσίαζαν τα πάντα στον βωμό του κέρδους και του εθνικού συμφέροντος, καταλαβαίνουμε ότι η τεταμένη αυτή κατάσταση δεν μπορούσε να συνεχιστεί για πολύ και ότι η ατμόσφαιρα μύριζε ήδη μπαρούτι.
Όταν λίγα χρόνια αργότερα το 1914 θα ξεσπάσει ο Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμος, το ζήτημα τον αποικιών θα αποτελέσει ένα από τα πραγματικά αίτια του καταστροφικού αυτού πολέμου, που γι’ αυτόν τον λόγο θα επεκταθεί σε όλο τον κόσμο. Μετά τη λήξη του, εκεί ακριβώς θα χτυπήσουν οι νικητήριες δυνάμεις την βασική ηττημένη Γερμανία, αφαιρώντας τις αποικίες της (Καμερούν, Τανγκανίκα, Ρουάντα κλπ.). Το ζήτημα των αποικιών θα συνεχίσει να υφίσταται και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν θα ξεκινήσει η τελική φάση της αποαποικιοποίησης, ώστε μια προς μια οι αποικίες θα κερδίσουν την ανεξαρτησία τους δημιουργώντας τον παγκόσμιο χάρτη όπως τον γνωρίζουμε σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Miller T. Stuart (2018), Νεότερη και Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία, Αθήνα: Εκδ. Gutenberg,
- Φλιτούρης, Α. Λάμπρος (2016), Αποικιακές Αυτοκρατορίες: Η εξάπλωση της Ευρώπης στον Κόσμο 16ος-20ος αι., Αθήνα: Εκδ. Ασίνη.
