Ερωτική Μαγεία και ξόρκια στην αρχαία Ελλάδα

Της Ισμύνης Παπαγιαννοπούλου,

Η ιδέα ότι οι άνθρωποι θα κάνουν ότι περνάει από το χέρι τους για να βρουν την αγάπη ή να την κρατήσουν, ανήκει σε μια μακρά και διαρκώς εξελισσόμενη παράδοση. Ο άνθρωπος θέλει ότι ερωτευτεί να είναι δικό του, ξεφεύγοντας μερικές φορές από τα όρια της λογικής. Τα ξόρκια, οι τελετουργίες, τα σύμβολα και οι κατάρες αναδεικνύουν την ουσιαστική φύση της αγάπης και τον σπαραγμό στον αρχαίο κόσμο, που συνδέουν σιωπηρά και διαχρονικά μέχρι σήμερα τους πολιτισμούς με τις ίδιες πρακτικές κάποιες φορές. Mια θεωρία υποστηρίζει ότι όσο πιο άγριες ήταν οι λέξεις, τόσο πιο ισχυρό και αποτελεσματικό ήταν το ξόρκι. Χώρες με μακρά παράδοση στην ειδωλολατρική μαγεία, μέχρι και σήμερα, είναι κυρίως η Ινδία, με τους γκουρού και τα Άσραμ, καθώς και η Αίγυπτος.

Η προέλευση της Μαγείας

Μαγεία, μια λέξη η οποία προέρχεται από την Περσία. Μάγοι λεγόταν μια από τις έξι φυλές των Μηδών (Μαγουσαίοι), που εμφανίστηκαν την εποχή των Αχαιμενιδών (η πρώτη Περσική Αυτοκρατορία 550-350 π.Χ.). Είχαν την πεποίθηση ότι ήταν απόγονοι ακολούθων-μάγων του Ζωροάστρη. Με βάση τον ζωροαστρισμό (μια από τις παλαιότερες θρησκείες με ομοιότητες ινδουισμού, που μέχρι και σήμερα έχει οπαδούς κυρίως στην Ινδία), υπάρχουν τα καλά πνεύματα (λευκή μαγεία) και τα κακά (μαύρη μαγεία). Οι Μάγοι επικαλούνταν τα κακά πνεύματα και ιδίως τον Αριμάν τον άρχοντα του σκότους.

Η Μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα

Η μαγεία και οι δαίμονες (ινδοευρωπαϊκή (ρίζα) deh-i– ‎{μοιράζω, κόβω} που σημαίνει μοιράζω στον καθένα την τύχη του) για τους Έλληνες, υπήρχαν ήδη στη μυκηναϊκή και μινωική εποχή ως μαγγανεία, φαρμακεία και θέλξις. Σύμφωνα με τον Ησίοδο οι δαίμονες ήταν θεότητες μεταξύ θεών και ανθρώπων και είχαν την σημασία της ευδαιμονίας, και όχι την αντίθετη όπως σήμερα. Από τον 6^ο αι π.Χ. και μετά, τα μάγια παίρνουν την μορφή των καταδέσμων (κατάρες) με την μορφή ξόρκιων σε μολύβδινες πλάκες για τον έρωτα, τα αθλήματα, τα δικαστήρια και του δεσίματος του αντιπάλου, σε πολεμικές επιχειρήσεις. Οι μάγοι ήταν ταυτόχρονα και φιλόσοφοι, που πίστευαν περισσότερο στην λογική, παρά στο συναίσθημα και στην μεταφυσική. Η Κίρκη στον Όμηρο είναι μια μάγισσα που εμπνέει το πάθος, μια γητεύτρα. Η Μήδεια, μία κοσμικοποιημένη αθάνατη, απεικονίζεται στην Κλασική Εποχή ως θύμα του πάθους και εκδικήτρια. Οι μάγισσες της Ελληνιστικής Εποχής, όπως προκύπτει από τον Απολλώνιο και τον Θεόκριτο, είναι καθαρά ερωτοχτυπημένες νέες που στα χέρια τους η μαγεία είναι μέσον έλξης του ποθητού αντικειμένου. Όλες ανεξαιρέτως, είναι νέες και όμορφες (εξού και το επίθετο «ξανθή» που τις χαρακτηρίζει). Σε αντίθεση βέβαια, με την υπάρχουσα άποψη που θέλει τις μάγισσες γριές και άσχημες. Αν η ορολογία της μαγείας στον αρχαιοελληνικό κόσμο δείχνει μια ιδιαίτερη προτίμηση στο ανδρικό φύλο, αφού χρησιμοποιείται κατ’ εξοχήν το ανδρικό γένος για την απόδοση μαγικών ιδιοτήτων στον άνθρωπο, η μαγεία και όχι μόνο η ερωτική, είναι αποκλειστικά έργο γυναικών.

Οι «φιλτροκατάδεσμοι». Τα ερωτικά ξόρκια

Τα ισχυρά ερωτικά ξόρκια (μαγικά φίλτρα είτε σε μορφή ποτού ή αντικειμένων) ήταν οι λεγόμενοι «φιλτροκατάδεσμοι», με επίκληση στις κυριότερες θεότητες όπως: Αφροδίτη για την ερωτική μαγεία, Πλούτωνα, Περσεφόνη και Ερμή για εκδίκηση, Σελήνη, Άρτεμη και Εκάτη για προστασία. Τα περισσότερα ξόρκια απαιτούσαν ένα ειδικό συστατικό που έπρεπε να χρησιμοποιηθεί με συγκεκριμένο τρόπο σε συνδυασμό με απόκρυφες λέξεις. Αυτά τα ξόρκια δεν αφήνουν αρχαιολογικά ίχνη (εκτός από πολύ ειδικές περιπτώσεις βλέπε πιο κάτω) για να τα βρούμε εμείς. Ανάλογα με το πόσο μακριά ήταν διατεθειμένος να φτάσει ένας εραστής (λαγνεία/εμμονή/απελπισία), υπήρχε κάτι για όλα τα επίπεδα προσπάθειας.

1. Ερωτικό Ξόρκι για Πάθος. Η κούκλα του Λούβρου

Το γυναικείο πήλινο ομοίωμα από άψητο πηλό που βρέθηκε μαζί με διπλωμένη μολύβδινη πλάκα με ελληνικό μαγικό ξόρκι και χρονολογείται 3^ο-4^ο αι. π.Χ. γονατίζει με τα πόδια δεμένα μεταξύ τους και τα χέρια πίσω από την πλάτη επίσης δεμένα, ενώ είναι τρυπημένο με 13 καρφίτσες. Η πλάκα αποκαλύπτει ότι ο Σαραπαμμών ήθελε να αναγκάσει την Πτολεμαΐδα (πήλινο ομοίωμα) να εγκαταλείψει την υπεροπτική της συμπεριφορά και να έρθει να του κάνει έρωτα. Στόχος του ξορκιού, είναι η γυναίκα να νοιώσει πόνους σε όλο της το σώμα που θα την κάνει να θυμηθεί τον άντρα που τρυπάει το ομοίωμα, δηλαδή τον Σαραπαμμών. Ο μάγος πιστεύει, ότι οποιαδήποτε ενέργεια εκτελείται στην κούκλα, είτε φυσική είτε ψυχική θα μεταφερθεί στον άνθρωπο που την αντιπροσωπεύει.

2. Πολεμίου φίλτρον. Το ερωτικό φυλαχτό του Πολέμιου

Ένα χρυσό δαχτυλίδι που βρέθηκε στο Corbridge, Northumberland (Αγγλία) το 1935, φέρει την επιγραφή στα ελληνικά ΠΟΛΕΜΙΟΥΦΙΛΤΡΟΝ. Ο Πολέμιος ήταν ένας άνδρας που είτε φορούσε αυτό το δαχτυλίδι για να ενισχύσει τη γοητεία και τις σεξουαλικές του ιδιότητες, είτε το έδινε στο πρόσωπο που ενδιαφερόταν. Αν ήταν το δεύτερο, μπορεί να του το έδινε εμφανώς ως δώρο ή να το έκρυβε πάνω του ή γύρω του ως κρυφό σύμβολο. Πρόκειται για ένα μοναδικά προσωπικό αντικείμενο από την άκρη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που μιλάει για τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες ενός ελληνόφωνου άνδρα πριν από 1.700 χρόνια.

3. Μολύβδινη πλάκα ερωτικής κατάρας περιοχή Βοιωτίας

Μερικές φορές, όταν ένας άνθρωπος ήταν ήδη σε μια σχέση παράνομη, η κατάρα του συντρόφου-συζύγου (για να τον δυσφημίσει, να τον βλάψει ή να τον σκοτώσει) πρόσφερε μια ευκαιρία να το αλλάξει αυτό. Μια πλάκα κατάρας από τη Βοιωτία, γράφτηκε από κάποιον που ήταν με ζήλο ερωτευμένος, με το όνομα Καβείρας και προσπαθούσε να καταδικάσει τη σύζυγό του Ζωή: «Αναθέτω στη Γη και στον Ερμή, τη Ζωή την Ερετριανή, σύζυγο του Καβείρα – την τροφή της, το ποτό της, τον ύπνο της, το γέλιο της, τη συνουσία της, το παιχνίδι της κιθάρας, και την είσοδό της, την ευχαρίστησή της, τους μικρούς της γλουτούς, τη σκέψη της, τα μάτια της…»

4. Οι Ελληνικοί Μαγικοί Ερωτικοί Πάπυροι (νο.121)

Οι Ελληνικοί Μαγικοί Πάπυροι είναι ένα σώμα παπύρων από την ελληνορωμαϊκή Αίγυπτο, που χρονολογούνται μεταξύ του 2ου αι. π.Χ.-5ου αι. μ.Χ. γραμμένοι στα αρχαία ελληνικά. Τέτοια ξόρκια πίστευαν ότι ξυπνούσαν τον έρωτα και το πάθος, αλλά το πιο ανησυχητικό ήταν, ότι είχαν επίσης σκοπό να δεσμεύουν και να προσελκύουν το αγαπημένο πρόσωπο του χρήστη. Ορισμένα ξόρκια έφταναν ακόμη και στο σημείο να προκαλούν βάσανα στο θύμα, τα οποία θα έληγαν μετά την ένωση των ερωτευμένων. Τα περισσότερα από αυτά που παρουσιάζονται κατωτέρω, σώζονται στον Πάπυρο νο.121 όπου φυλάσσεται στην Βρετανική Βιβλιοθήκη. Μέσα στην πληθώρα των ξορκιών που βρέθηκαν στους ελληνικούς μαγικούς παπύρους, δύο ασχολούνται ειδικά με την επιθυμία της γυναίκας για το ίδιο φύλο. Στο ένα από αυτά, μια γυναίκα με το όνομα Ηραϊς προσπαθεί να προσελκύσει μια γυναίκα με το όνομα Σεράπις. Σε αυτό το ξόρκι, που χρονολογείται στον 2^οαιώνα μ.Χ., οι θεοί Ανούβης (Αίγυπτος) και Ερμής, καλούνται να φέρουν την Σεράπη στην Ηραΐδα και να την δέσουν μαζί της. Στο δεύτερο ξόρκι, που χρονολογείται στον 3^ο ή 4^οαιώνα μ.Χ., μια γυναίκα που ονομάζεται Σοφία αναζητά μια γυναίκα με το όνομα Γοργονία.

4.1 Ένα «ελκυστικό-γοητευτικό» ερωτικό ξόρκι

Ένας από τους πιο συχνούς τύπους είναι τα ερωτικά ξόρκια «που οδηγούν», τα οποία ονομάζονται άγωγε και αγώγιμον στα αρχαία ελληνικά (από το ρήμα άγω=οδηγώ). Αυτός ο τύπος ξορκιών είχε ως στόχο να φέρει το θύμα στο πρόσωπο που έκανε τη μαγεία δηλαδή το χρήστη. Ένα από αυτά τα ξόρκια δίνει εντολή, να πάρει ένα κοχύλι, να γράψει ιερά ονόματα με το αίμα ενός μαύρου γαϊδάρου και να απαγγείλει έναν τύπο για να προσελκύσει το «θύμα». Ο χρήστης θα πρέπει να επιλέξει πολύ προσεκτικά τον χρόνο εκτέλεσης του τελετουργικού, καθώς το ξόρκι είχε άμεση επίδραση. Παράλληλα ένα άλλο, ζητά από τον άτυχο εραστή να χρησιμοποιήσει αίμα ψαριού για να γράψει ένα ξόρκι που επικαλείται δαίμονες στο δέρμα ενός γαϊδάρου. Στη συνέχεια πρέπει να το τυλίξει σε βίκο (ένα φυτό με ροζ λουλούδια) και να το κρύψει στο στόμα ενός πρόσφατα πεθαμένου σκύλου.

4.2 Ξόρκι για εξασφάλιση «αιώνιας αγάπης»

Οι μαγικές λέξεις εμφανίζονται συνεχώς στους παπύρους. Πρόκειται για ακατανόητες ακολουθίες λέξεων ή συλλαβών, που δείχνουν ότι έχουν μαγική δύναμη. Αυτό το ξόρκι, που πιστεύεται ότι μπορείς να αποκτήσεις την αιώνια αγάπη μιας γυναίκας επί τόπου, με την επίκληση θεότητας, εμφανίζει στο τέλος κάποιες μαγικές λέξεις.

4.3 Ένα «εξαιρετικό ερωτικό ξόρκι»

Τα μαγικά σημάδια, γνωστά ως χαρακτήρες, ήταν ένα άλλο ισχυρό εργαλείο. Αυτά τα σύμβολα είχαν συχνά το σχήμα αστερίσκων ή γραμμών που κατέληγαν σε μικρούς κύκλους. Εξηγεί ότι ένα τσίγκινο έλασμα πρέπει να χαραχτεί με κάποια μαγικά σύμβολα και ονόματα, να τυλιχτεί με κάποιο μαγικό υλικό (ίσως μια τούφα μαλλιών ή ένα ρούχο) και να ριχτεί στη θάλασσα. Ο χρήστης θα πρέπει επίσης να θυμάται να χρησιμοποιήσει ένα χάλκινο καρφί από ένα ναυάγιο πλοίου για να γράψει.

4.4 Ξόρκι-επίκληση θεότητας

Η επίκληση θεοτήτων για βοήθεια, είναι ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό των ερωτικών ξορκιών. Απευθυνόμενος στη Σελήνη ως «κυρία όλου του κόσμου», ο χρήστης είχε την εντολή να της κάνει προσφορές πλάθοντας ένα μείγμα από πηλό, θειάφι και το αίμα μιας πανάκριβης κατσίκας σε ένα ειδώλιο της θεάς, και αφιερώνοντας ένα ιερό από ξύλο ελιάς, το οποίο δεν έπρεπε ποτέ να βλέπει προς τον ήλιο. Ως αποτέλεσμα, η Σελήνη θα έστελνε έναν άγγελο, ο οποίος θα έσερνε το «θύμα» από τα πόδια και τα μαλλιά, κοντά του. Τα θύματα θα ήταν φοβισμένα και άυπνα λόγω της αγάπης τους για το άτομο που έκανε τη μαγεία.

4.5 Ξόρκι πάνω από ένα φλιτζάνι

Μεταξύ των αντικειμένων που χρησιμοποιούνται σε μαγικές τελετουργίες υπάρχουν και αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Πάνω από ένα ποτήρι, ο χρήστης, πρέπει να επαναλάβει μαγικές λέξεις επτά φορές. Αυτά πιστεύεται ότι ήταν «ιερά ονόματα της Κύπριδος», δηλαδή της Αφροδίτης, της θεάς του έρωτα. Οι χρήστες του ξορκιού ήλπιζαν ότι θα μπορούσαν να προσεγγίσουν την καρδιά του αγαπημένου τους προσώπου και ότι η αγάπη τους θα ανταποδιδόταν.

4.6 Μαγικά σχέδια

Τα ξόρκια μπορεί να συνοδεύονταν από σχέδια που χρησίμευαν ως πρότυπο για την εκτέλεση της τελετουργίας. Μια εικόνα αναφέρεται στο ακόλουθο ξόρκι, αν και ο ίδιος ο πάπυρος δεν τη διασώζει: «Πάρε ένα κοχύλι από τη θάλασσα και σχεδίασε πάνω του με μελάνι μύρου τη μορφή του Τυφώνα που δίνεται παρακάτω, και σε έναν κύκλο γράψε τα ονόματά του, και ρίξε το σε ένα θερμό λουτρό. Όταν όμως το ρίξεις, συνέχισε να απαγγέλλεις αυτές τις λέξεις που είναι χαραγμένες σε κύκλο και προσέλκυσε σε μένα αυτήν…, την οποία γέννησε η…, σήμερα ακριβώς, από αυτή την ώρα και μετά, με την ψυχή και την καρδιά της φλεγόμενη, γρήγορα, γρήγορα- αμέσως, αμέσως»

4.7 Ξόρκι «Μη διαχειρίσιμοι» στόχοι

Αυτό το ξόρκι «φέρετρο» πίστευαν ότι λειτουργούσε με «μη διαχειρίσιμους» στόχους. Τα ονόματα επτά «μεγάλων θεών» θα έπρεπε να γραφτούν με μύρο σε επτά φυτίλια ενός λύχνου, τα οποία δεν θα έπρεπε να είναι κόκκινα. Το λυχνάρι θα ήταν αναμμένο και στην κορυφή του υπήρχαν σπόροι αψιθιάς. Στη συνέχεια θα έπρεπε να απαγγελθεί ένας τύπος. Το θύμα θα ήταν άγρυπνο μέχρι να φτάσει στο σπίτι του χρήστη. Αυτό θα συνέβαινε μέχρι τη στιγμή που θα τρεμόπαιζε το έβδομο φυτίλι.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Faraone A. Christopher, (1999), Ancient Greek Love Magic, Cambridge: Harvard University Press.
• Johnson Marguerite, (2018), Spells, charms, erotic dolls: love magic in the ancient Mediterranean, theconversation.com, Διαθέσιμο εδώ
• Parker Adam, (2020), Ancient Spells and Charms for the Hapless in Love, ancient-origins.net, Διαθέσιμο εδώ
• Love spells in the Greek Magical Papyri, blogs.bl.uk, Διαθέσιμο εδώ
• Υποψιάζομαι ότι μου έχουν κάνει μάγια-Ποιά τα συμπτώματα; Τι να κάνω;, ieramonopatia.gr, Διαθέσιμο εδώ
• Άρες, μάρες και κατάρες: Η Μαγεία Στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, lavyrinthos.gr, Διαθέσιμο εδώ