Της Άννας-Νικολέτας Γρίβα,
Ύπνος: Έννοια γνωστή, εμπειρία –σχεδόν– άγνωστη μεταξύ μαθητών, φοιτητών και σκληρά εργαζομένων. «Έλα μωρέ θα ξενυχτήσω λίγο, αλλά, τελικά, η δουλειά θα βγει», «Θα πιώ έναν καφέ και θα ξενυστάξω» είναι φράσεις που όλοι μας έχουμε πει εν καιρώ εξεταστικής, ή ακόμα χειρότερα, πανελληνίων. Είναι, όμως, ο ύπνος μια απλή μορφή ξεκούρασης, που μπορεί κάλλιστα να αντικατασταθεί από μια κούπα καφέ, ή αποτελεί μία περιπλοκότατη διαδικασία, απαραίτητη και αναντικατάστατη για τον ανθρώπινο οργανισμό;
Η αλήθεια είναι πως, πράγματι, ο ύπνος χαρακτηρίζεται από απουσία αισθητηριακής διέγερσης, αφού, κατά τη διάρκειά του, τα άτομα έχουν μόνο εσωτερικές συνειδητές εμπειρίες, τα όνειρα, και όχι συνειδητή αντίληψη του περιβάλλοντος. Παρ’ όλα αυτά, είναι στην πραγματικότητα μια ενεργητική διαδικασία, καθώς το συνολικό επίπεδο λειτουργίας του εγκεφάλου δεν μειώνεται κατά τη διάρκειά του. Μάλιστα, σε ορισμένα στάδια του ύπνου αυξάνεται τόσο, που ξεπερνά σε επίπεδο αυτό της εγρήγορσης.
Η νευροεπιστήμη και τα πειράματα ηλεκτροφυσιολογικής φύσεως μας έχουν επιτρέψει τα τελευταία χρόνια να φτάσουμε λίγο πιο κοντά στην κατανόηση του ασύλληπτα σύνθετου εγκεφάλου – ανθρωπίνου, και όχι μόνο, αφού απλούστατοι οργανισμοί, μεταξύ των οποίων και το θαλάσσιο σαλιγκάρι Aplysia, χρησιμοποιούνται συχνά σε νευροβιολογικές έρευνες ως οργανισμοί μοντέλα.
Με τη βοήθεια της μεθόδου του εγκεφαλογραφήματος (EEG), της καταγραφής, δηλαδή της ηλεκτρικής δραστηριότητας του εγκεφάλου με ηλεκτρόδια που τοποθετούνται στο τριχωτό της κεφαλής, οι επιστήμονες χώρισαν τον ύπνο σε δύο στάδια. Το πρώτο είναι ο ύπνος των βραδέων κυμάτων, γνωστός και ως N.R.E.M., και εξελίσσεται σε τέσσερα στάδια, ενώ το δεύτερο αποκαλείται παράδοξος ύπνος, ή, αλλιώς, R.E.M. (Rapid Eye Movements). Το γράφημα του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος, επομένως, και συγκεκριμένα οι κυμματομορφές του, που χαρακτηρίζονται από το εύρος και τη συχνότητά τους, μεταβάλλεται, όπως είναι λογικό, σημαντικά κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Ο ύπνος N.R.E.M. απαρτίζεται από τα εξής γεγονότα: Καταρχάς, σταδιακά αυξάνεται το εύρος και μειώνεται η συχνότητα των κυμματομορφών του EEG. Επιπλέον, μειώνεται η αρτηριακή πίεση και η αναπνευστική συχνότητα, αλλά και ο τόνος των μυών, οι οποίοι κατά συνέπεια χαλαρώνουν. Παρατηρείται, τέλος, μία παλμική απελευθέρωση αυξητικής ορμόνης και γοναδοτροπικών ορμονών, που είναι βασικές για τη σωστή ανάπτυξη του ανθρώπινου οργανισμού. Ο ύπνος N.R.E.M. διαρκεί περίπου 30-45 λεπτά.
Αντίστοιχα γεγονότα παρατηρούνται και κατά τη διάρκεια του ύπνου R.E.M., στον οποίο οι κυμματομορφές του EEG παρουσιάζουν μικρό εύρος και υψηλή συχνότητα. Αρχικά, παρατηρούνται ανωμαλίες στην αρτηριακή πίεση, την καρδιακή, αλλά και την αναπνευστική συχνότητα, οι οποίες αυξάνονται. Επίσης, οι μυς συσπώνται, με αποτέλεσμα να προκαλούνται τινάγματα, ενώ, στη συνέχεια, ο τόνος των μυών μειώνεται περαιτέρω, μέχρι να φτάσουμε στο στάδιο της παράλυσης, ή αλλιώς, μυϊκής ακινησίας. Η σημαντικότερη, όμως, ίσως διαφοροποίηση του ύπνου αυτού από τον N.R.E.M. είναι πως εδώ παρατηρείται έντονη εγκεφαλική δραστηριότητα, γεγονός που μας επιτρέπει να βλέπουμε όνειρα. Ο R.E.M. διαρκεί λιγότερο από τον N.R.E.M., περίπου 10-15 λεπτά.
Όπως γίνεται, λοιπόν, κατανοητό, ο ύπνος αποτελεί κάθε άλλο παρά μια παθητική κατάσταση. Ο εγκέφαλος λειτουργεί διαρκώς, με την κάθε λειτουργία να είναι απαραίτητη για τη σωστή ανάπτυξη και ξεκούραση του οργανισμού, αλλά και τη λειτουργία της μνήμης. Σας αφήνω έτσι με την εξής πρωτότυπη συμβουλή, που απευθύνεται, βεβαίως, και σε εμένα: Να κοιμάστε. Να σημειωθεί, άλλωστε, ότι το άρθρο αυτό το έγραψα, έχοντας απολαύσει τρεις μόνο ώρες ύπνου το προηγούμενο βράδυ…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Σπύρος Ευθυμιόπουλος (Διδακτικές Σημειώσεις), Ανώτερες Λειτουργίες Νευρικού Συστήματος, Φυσιολογία Ζώων & Ανθρώπου, Tμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ
