Της Κατερίνας Σφυράκη,
Η καταγωγή, το βιολογικό ή κοινωνικό φύλο, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, το επαγγελματικό προφίλ αλλά και πολλοί ακόμα παράγοντες λειτουργούν, δυστυχώς, συχνά ως αιτίες διακρίσεων, με αποτέλεσμα πολλά άτομα να υφίστανται τον αποκλεισμό. Ζώντας, λοιπόν, σε μία εποχή επαναλαμβανόμενων στερεοτυπικών μοτίβων, είναι πολύ πιθανό να έχετε αντιληφθεί ή και βιώσει τον λεγόμενο «ηλικιακό ρατσισμό», μία συστηματική μορφή καταπίεσης απέναντι σε άτομα συγκεκριμένων ηλικιακών ομάδων.
Ο ηλικιακός ρατσισμός συναντάται στη διεθνή βιβλιογραφία ως “ageism” ή “agism” και είναι πλέον ευρέως διαδεδομένος, με αποτέλεσμα να συναντάται και ως όρος τόσο σε καθημερινές συζητήσεις όσο και σε προϊόντα της λαϊκής και δημοφιλούς κουλτούρας. Ως όρος, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Robert N. Butler, έναν ηλικιωμένο, πρωτοποριακό ακτιβιστή που εισήγαγε επίσης την έννοια «επανάσταση της μακροζωίας», για να περιγράψει τις διακρίσεις εις βάρος των ηλικιωμένων.
Στη σημερινή εποχή, ο όρος δεν αναφέρεται μονάχα σε έναν κοινωνικά κατασκευασμένο τρόπο σκέψης για τους ηλικιωμένους, βασισμένο σε στερεότυπα για τη γήρανση, αλλά αφορά εξίσου και τις προκαταλήψεις απέναντι στους νέους. Για την ακρίβεια, στην Ευρώπη, τη μόνη ήπειρο για την οποία υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα για όλες τις ηλικιακές ομάδες, τα νεότερα ηλικιακά άτομα υφίστανται περισσότερες ηλικιακές διακρίσεις από άλλες ηλικιακές ομάδες. Συναντάται, επιπλέον, και μία τάση δομής της κοινωνίας βάσει της υπόθεσης ότι όλοι είναι νέοι, με αποτέλεσμα η κοινωνία να αποτυγχάνει να ανταποκριθεί κατάλληλα στις πραγματικές ανάγκες των ηλικιωμένων. Ο όρος μπορεί επομένως να εφαρμοστεί σε κάθε τύπο ηλικιακής διάκρισης, η οποία αφορά τα στερεότυπα κατά των παιδιών, των εφήβων, των ενηλίκων ή των ηλικιωμένων πολιτών.
Όπως κάθε μορφή διάκρισης, έτσι και αυτή περιλαμβάνει τις κλασικές περιπτώσεις γενικεύσεων για μια συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα ατόμων, υποτιθέμενες εκφράσεις αστεϊσμού που υποδηλώνουν την έλλειψη σεβασμού και, φυσικά, την άγνοια απέναντι στις ανησυχίες ή στις επιθυμίες ενός ατόμου. Ορισμένα, ιδιαίτερα συχνά και αντιπροσωπευτικά παραδείγματα, αποτελούν οι ιδέες ότι όλοι οι ηλικιωμένοι δεν είναι έξυπνοι ή αρκετά συνεργάσιμοι, ότι οι νεαροί ενήλικες δεν αξίζει να ληφθούν σοβαρά υπόψιν, ότι ένα μικρότερο ηλικιακά άτομο δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μίας υψηλόβαθμης θέσης σε κάποιο επάγγελμα ή ότι οι ηλικιωμένοι δεν έχουν την επιθυμία και την ικανότητα για να διατηρήσουν μια ενεργή σεξουαλική ζωή. Ως μορφή ρατσισμού, επομένως, αποτελεί το σημείο τομής αλλά και επιδείνωσης πολλών παραπάνω στερεοτυπικών αντιλήψεων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που σχετίζονται με το φύλο, τη φυλή και την αναπηρία.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, υπάρχουν τρεις βασικές μορφές ηλικιακού ρατσισμού. Αρχικά, ο θεσμικός, ο οποίος εμφανίζεται όταν ένας θεσμός διαιωνίζει τον ηλικιακό ρατσισμό μέσω των ενεργειών και των πολιτικών του, ο διαπροσωπικός που εμφανίζεται στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, και τέλος, ο εσωτερικευμένος, ο οποίος εμφανίζεται όταν ένα άτομο εσωτερικεύει τις στερεοτυπικές πεποιθήσεις για την ηλικία του και τις εφαρμόζει στον εαυτό του.
Παρότι πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο, τείνουμε να μην εκλαμβάνουμε πάντα την ηλικιακή μορφή διακρίσεων τόσο σοβαρά όσο άλλες μορφές ανισότητας. Το γεγονός αυτό, οφείλεται στις αντιλήψεις που όπως προαναφέρθηκε, είναι πολύ πιθανό να έχουμε ασπαστεί ενδόμυχα κι εμείς οι ίδιοι. Από την ηλικία μάλιστα των τεσσάρων ετών, τα παιδιά έρχονται σε επαφή και συνειδητοποιούν σε βάθος τα ηλικιακά στερεότυπα της κουλτούρας τους. Από αυτό το σημείο της παιδικής τους ηλικίας και μετέπειτα, εσωτερικεύουν και χρησιμοποιούν αυτά τα ηλικιακά στερεότυπα για να καθοδηγήσουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά τους απέναντι σε άτομα διαφορετικών ηλικιών.
Για την καταπολέμηση του ρατσιστικού αυτού φαινομένου, όπως και κάθε άλλου, είναι απαραίτητο να ευαισθητοποιηθούν τα άτομα σχετικά με την ύπαρξή του και να καταρριφθούν κοινά στερεότυπα και εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά με τη γήρανση και κάθε ηλικία. Η γήρανση είναι μία τελείως διαφορετική εμπειρία από άτομο σε άτομο και δεν είναι δυνατό να γενικεύσουμε τις δεξιότητες και τις ικανότητες ενός ηλικιωμένου με βάση την ηλικία του, όπως δεν είναι δυνατόν να κάνουμε υποθέσεις για κάποιον με βάση οποιαδήποτε άλλη πτυχή της ταυτότητάς του.
Οι αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θεσπίζουν ότι τα άτομα οφείλουν να αντιμετωπίζονται ως ξεχωριστές οντότητες και να αξιολογούνται με βάση τις προσωπικές τους ικανότητες και δεξιότητες. Συγκεκριμένα, οφείλουμε όλοι ως ενεργά μέλη μιας κοινωνίας που προσπαθεί να βαδίσει στον δρόμο της συμπερίληψης, να μην βασιζόμαστε σε υποθέσεις και να παρέχουμε τις ίδιες ευκαιρίες και οφέλη σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως ηλικίας. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι οι ηλικιωμένοι συνεισφέρουν σημαντικά στην κοινωνία μας και ότι δεν πρέπει να περιορίσουμε τις δυνατότητές τους.
Ταυτόχρονα, σε θεσμικό πλαίσιο, ο ηλικιακός ρατσισμός μπορεί να καταπολεμηθεί μέσω ενός κρατικού σχεδιασμού που λειτουργεί δίχως αποκλεισμούς, αντικατοπτρίζοντας τις ανάγκες των ατόμων όλων των ηλικιών στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες μπορούν να ενισχύσουν την ενσυναίσθηση, να διαλύσουν τις εσφαλμένες αντιλήψεις για διαφορετικές ηλικιακές ομάδες και να μειώσουν τις προκαταλήψεις παρέχοντας ακριβείς πληροφορίες. Ακόμα, δράσεις που συγκεντρώνουν ανθρώπους διαφορετικών γενεών, μπορούν να συμβάλουν στη μείωση των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων μεταξύ των ομάδων μέσω των διαγενεακών αυτών παρεμβάσεων.
Η 1η Οκτωβρίου, έχει οριστεί ως Ημέρα Ευαισθητοποίησης για τον Ηλικιακό Ρατσισμό, καθώς και ως Παγκόσμια Ημέρα Ηλικιωμένων στα Ηνωμένα Έθνη, γεγονός που αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό την ανάγκη για ευαισθητοποίηση και ενημέρωση γύρω από ένα ζήτημα που επηρεάζει άμεσα την σωματική και ψυχική υγεία των ατόμων, καθώς συνδέεται με την υιοθέτηση επιβλαβών συνηθειών που πηγάζουν από λανθασμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις, όπως ότι οι ηλικιωμένοι/ες δεν χρειάζονται τη γυμναστική στη ζωή τους. Ταυτόχρονα, συνδέεται, βάσει ερευνών, με πρόωρα περιστατικά θανάτου, καθώς ο εσωτερικευμένος ηλικιακός ρατσισμός φαίνεται να μειώνει κατά 7,5 χρόνια τον μέσο όρο ζωής ενός ατόμου.
Πρόκειται, λοιπόν, για ένα φαινόμενο με βαθιά ιατρική αλλά και κοινωνική ταυτόχρονα χροιά, καθώς δεν επηρεάζει μόνο την σωματική υγεία ενός ατόμου, αλλά αποτελεί μία έντονη κοινωνική μάστιγα που περιθωριοποιεί και αποκλείει άτομα όλων των ηλικιών από διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, για την ανατροπή των οποίων αξίζει να παλέψουμε συλλογικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ageing: Ageism, who.int, διαθέσιμο εδώ
- What is ageism, and how does it affect health?, medicalnewstoday.com, διαθέσιμο εδώ
- What Is Ageism?, verywellmind.com, διαθέσιμο εδώ
- Ageism and age discrimination (fact sheet), ohrc.on.ca, διαθέσιμο εδώ
