Του Κωνσταντίνου Μεταξά,
Ποια είναι η έννοια του Εγώ στην λυρική ποίηση; Σε αυτό το ερώτημα θα υπήρχε πρώτα η κοινή, φαινομενικά αυτονόητη απάντηση: ο ίδιος ο συγγραφέας, το ιστορικό πρόσωπο με το όνομα του οποίου έχει παραδοθεί το ποίημα. Αυτό σημαίνει, λοιπόν, ότι το λυρικό Εγώ ταυτίζεται με το λεγόμενο εμπειρικό Εγώ. Αυτό συνεπάγεται την περαιτέρω παραδοχή ότι η ποίηση μεταφέρει τις προσωπικές εμπειρίες των δημιουργών της. Είναι βιωματική ποίηση, έχει ως μόνη μορφή και απώτερο σκοπό την έκφραση του υποκειμένου για τον εαυτό του. Ο Γκαίτε χαρακτηρίζεται συχνά ως τυπικός ποιητής της εμπειρίας, κάτι που φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τον πολύ προσωπικό τόνο του ποιήματός του “Wandrers Nachtlied”, που χαρακτηρίζεται από πόνο και εσωτερική σύγκρουση.
Η δεύτερη απάντηση υποστηρίζει το αντίθετο: το Εγώ των λυρικών ποιημάτων είναι ένα φανταστικό πρόσωπο στο όνομα του οποίου μιλάει ο συγγραφέας. Το λυρικό Εγώ δεν πρέπει, επομένως, να ταυτίζεται με το εμπειρικό. Ενώ η πρώτη απάντηση μπορεί να χαρακτηριστεί αφελής, αφού παίρνει τη μαρτυρία της άμεσης εντύπωσης τοις μετρητοίς, αυτή είναι έξυπνη, καθώς αμφισβητεί ακριβώς αυτή την ευπιστία. Εξάλλου, ποτέ δεν μπορεί κανείς να είναι σίγουρος αν, παρά τον πειστικό τόνο, το λυρικό Εγώ δεν φοράει μια μάσκα, δεν παίζει απλώς έναν ρόλο. Σε πολλές περιπτώσεις είναι προφανές ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ποίημα που παίζει ρόλους.
Κατ’ αρχήν, η θέση που εννοείται εδώ εγείρει την υποψία του παιχνιδιού ρόλων σε κάθε ποίημα, όχι μόνο σε τέτοια προφανή ποιήματα ρόλων, και μας προειδοποιεί να μην βγάζουμε βιαστικά βιογραφικά συμπεράσματα από τα ποιήματα. Διαπλέκοντας αυτά τα δύο άκρα, μπορεί να ειπωθεί, πρώτον, ότι η διάκριση μεταξύ λυρικού και εμπειρικού Εγώ, με την υπονοούμενη από αυτήν πιθανή απόσταση μεταξύ τους, είναι οπωσδήποτε χρήσιμη ακριβώς λόγω της βάσης της παραπάνω προειδοποίησης. Αλλά αν η μισή από το σύνολο της παγκόσμιας ποιητικής παραγωγής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ποίηση ρόλων, προκύπτει ότι η άλλη μισή πρέπει με τη σειρά της να είναι βιωματική ποίηση. Αυτό είναι ακόμα πιο πιθανό στη συγκεκριμένη περίπτωση, το λυρικό Εγώ όσο πιο εμπειρικό, τόσο πιο βαθύς είναι ο υπαρξιακός προβληματισμός που διακυβεύεται στο ποίημα.
Αν, για παράδειγμα, μια ήπειρος όπως η Αφρική βρίσκεται σε αναταραχή και οι ποιητές της παλεύουν με σοβαρά προβλήματα ταυτότητας και ανήκειν, τότε είναι εξαιρετικά απίθανο η φωνή που αναλογίζεται τέτοια προβλήματα να είναι μια υποτιθέμενη, μια μεταμφιεσμένη φωνή. Δεύτερον, ακόμα και στην περίπτωση της βιωματικής ποίησης, το λυρικό Εγώ δεν χρειάζεται να είναι απολύτως ταυτόσημο με το εμπειρικό, το ατομικό Εγώ του συγγραφέα, διότι για να μας συγκινήσει καθόλου, πρέπει να έχει μια στιγμή γενικότητας. Το ότι κάποιος μπορεί να κουραστεί από τη φασαρία δεν είναι μια μοναδική, αλλά μάλλον μια γενική ανθρώπινη εμπειρία.
Και το αντίστροφο. Το Εγώ του ρόλου είναι και συχνά παραμένει απλώς ένα Εγώ του ρόλου. Σαφέστερα, δεν είναι τυχαίο που φόρεσα αυτή τη μάσκα, μου ταιριάζει ιδιαίτερα καλά, ο ρόλος που παίζω σε αυτό το ποίημα είναι ιδιαίτερα κοντά μου.
Η ευρέως διαδεδομένη άποψη για τη σύγχρονη ποίηση τείνει να επιβεβαιώσει την πρώτη εναλλακτική λύση: η ποίηση ασχολείται με την εσωτερικότητα, με τα συναισθήματα, είναι υποκειμενική και, σε αντίθεση με την επική ποίηση, δεν είναι πρωτίστως εξωστρεφής, δεν σχετίζεται με τον κόσμο. Στην καλύτερη περίπτωση, ο κόσμος εμφανίζεται καθρεφτισμένος στο υποκείμενο, ως κάτι που το υποκείμενο αισθάνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όπως για παράδειγμα στην ποίηση της διάθεσης των ρομαντικών. Σύμφωνα με την αντίθετη θέση, το υποκείμενο της ποίησης μπορεί κάλλιστα να είναι πρωτίστως ο κόσμος, οπότε, λαμβάνοντας υπόψη την αντιπαράθεση της αρχαιότητας και της νεωτερικότητας που χαρακτηρίζονται από την επικράτηση της αντικειμενικότητας και της υποκειμενικότητας αντίστοιχα, μπορεί κανείς να αποτολμήσει προσεκτικά τη γενίκευση ότι η αρχαία, ιδίως η ελληνική ποίηση ήταν περισσότερο κοσμοκεντρική, ενώ εκείνη της νεωτερικότητας είναι περισσότερο εγωκεντρική. Τίποτα ως απόδειξη, γιατί παράδειγμα δεν είναι ένα, αλλά ως ενδεικτικό παράδειγμα, παραθέτω τη σύγκριση δύο ποιημάτων, που και τα δύο έχουν, για παράδειγμα, ως θέμα τους ένα αναπαυτικό τοπίο.
Μια αντίληψη του λυρικού λόγου που βλέπει την προσωπική εμπειρία ως την προέλευση και τη βάση της λυρικής δημιουργίας θα επιλέξει την πρώτη εναλλακτική λύση. Όπως και η ίδια η εμπειρία, η ποιητική διαδικασία χαρακτηρίζεται από αυθορμητισμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Horn, A.: Theorie der literarischen Gattungen: Ein Handbuch für Studierende der Literaturwissenschaft. Königshausen u. Neumann. 1998.
- Braak, I.:Poetik in Stichworten: Literaturwissenschaftliche Grundbegriffe. Eine Einführung (M. Neubauer, Ed.; 8th ed.). Borntraeger. 2001.
