Της Ματίνας Γεωργά,
«Μιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσιν»
Η παραπάνω γνωστή ρήση του αρχαίου φιλόσοφου Αριστοτέλη αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες απόπειρες ανάλυσης και κατανόησης της έννοιας της Τέχνης που έχει διατυπωθεί ποτέ. Σε αυτήν, κάποιους αιώνες αργότερα έρχεται ο Marcus Aurelius να συμπληρώσει πως «οὐκ ἔστι χείρων οὐδεμία φύσις τέχνης», δηλαδή πως καμία μορφή της φύσης δεν είναι κατώτερη από την τέχνη. Συνεπώς, κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής είναι σπουδαία και έχει καταφέρει να εμπνεύσει τους καλλιτέχνες στο πέρασμα του χρόνου· η γέννηση, ο έρωτας, ο πόλεμος, οι αγροτικές εργασίες, ακόμα και ο θάνατος.
Πολλά είναι τα εικαστικά —και όχι μόνο— έργα τα οποία έχουν ως κύριο αντικείμενό τους τον θάνατο, με τους καλλιτέχνες που τα φιλοτέχνησαν να έχουν εμπνευστεί από σκηνές οικείες σε αυτούς, σκηνές της καθημερινότητάς τους, σκηνές από τις θρησκευτικές τους παραδόσεις ή από σκηνές που τρίτα πρόσωπα μετέφεραν σε αυτούς. Η τάση αυτή άνθισε κυρίως κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και ονομάστηκε Memento Mori, αφού εξέφραζε τη φιλοσοφική ανησυχία για την παροδικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και τη φθορά της σάρκας. Δημιουργήθηκαν αγάλματα, τοιχογραφίες, εικονογραφήσεις βιβλίων από καλλιτέχνες του Μεσαίωνα, αλλά και από πιο σύγχρονους, καθώς η θεματολογία αυτή δεν μπορεί να περιοριστεί, όπως καμία άλλη, σε συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο. Στα έργα ζωγραφικής απεικονίζονται συνήθως ανθρώπινα κρανία, στεφάνια, κεριά, βιβλία και ρολόγια, όλα αποδοθέντα σε σκοτεινές και έντονες χρωματικές αποχρώσεις.
Στους ανθρώπους του 21ου αιώνα μ.Χ. η τόσο συχνή απεικόνιση του θανάτου ίσως να φαντάζει ακραία πεσιμιστική και βαθιά τραγική απόφαση, αλλά πίσω στους Σκοτεινούς Αιώνες, η συνεχής υπενθύμιση της θνητότητας, της ανθρώπινης ατέλειας και του αναπόφευκτου τέλους θεωρούνταν πηγή δύναμης και ευκαιρία αναστοχασμού. Ο θάνατος λάμβανε νέα, διαφορετική υπόσταση, αποτελούσε βέβαια τη μοιραία κατάληξη όλων, όμως δεν λειτουργούσε ως δικαιολογία, σύμφωνα με την οποία αποδεχόταν κανείς υποτακτικά όσα τύχαιναν στη ζωή του, αλλά αντιθέτως, επειδή γνώριζε πως αυτός είναι το μόνο δεδομένο, έψαχνε συνεχώς να ανακαλύψει τα ζητούμενα της ζωής του. Μέσα από τη φράση «θυμήσου ότι θα πεθάνεις», η εφήμερη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης αναδεικνύεται ως προσόν και όχι μειονέκτημα, αφού μπορεί το ίδιο το άτομο να νοηματοδοτήσει τη ζωή του, επιδιώκοντας την πνευματική και ηθική εξέλιξη. Σύμφωνα με τον παραπάνω τρόπο σκέψης, σημασία δεν έχει η αναμονή για τα μελλούμενα, αλλά η ευχαρίστηση κάθε στιγμής που προσφέρει το παρόν.
Στενά συνδεδεμένο με το Memento mori, το οποίο και στην ουσία διαδέχτηκε, είναι το είδος τέχνης που ονομάζεται Vanitas. Η λατινική αυτή λέξη σημαίνει ματαιότητα και προέρχεται από τη φράση της σοφιολογικής και θρησκευτικής γραμματείας “vanitas vanitatum, et omnia vanitas”», δηλαδή «ματαιότης ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης». Ιδιαίτερη ανάπτυξη γνώρισε τον 16ο-17ο αιώνα μ.Χ. στην χώρα της Ολλανδίας και σταδιακά επεκτάθηκε και σε άλλα, κυρίως ευρωπαϊκά, πολιτιστικά κέντρα. Βασικά στοιχεία της είναι οι συμβολισμοί, τους οποίους καλείται να αποκρυπτογραφίσει ο θεατής, οι αλληγορίες και η απεικόνιση της νεκρής φύσης. Πιο αναλυτικά σε πίνακες ζωγραφικής που ανήκουν σε αυτό το είδος, εντοπίζει κανείς ανθρώπινα οστά, λουλούδια, όπλα, μουσικά όργανα, κοχύλια, χρυσαφικά, φρούτα και φύλλα κισσού, ο οποίος είναι γνωστό από τη χριστιανική παράδοση πως συμβολίζει την ανάσταση.
Τα έργα vanitas αποτυπώνουν με λαμπρότητα και λεπτομέρεια πολλές από τις επίγειες χαρές. Αποτυπώνουν τα ανθρώπινα πάθη, τις σεξουαλικές απολαύσεις, την πολυτέλεια, τις γνώσεις, τα χρήματα και τη δόξα, έχοντας όμως ως κύριο μήνυμα πως ο θάνατος μπορεί να επισκιάσει κάθε επιτυχία και λειτουργούν ως memento mori. Για ακόμη μια φορά, η αναφορά στο θάνατο δεν λειτουργεί μοιρολατρικά ή εκφοβιστικά. Γνωρίζοντας πως το τέλος θα έρθει, ο άνθρωπος πρέπει να ξεπεράσει την κενοδοξία του, που είναι δυστυχώς εκ γενετής χαρακτηριστικό του, να κατανοήσει την ασήμαντη θέση που κατέχει μέσα στο σύνολο και να πάψει να ασχολείται με την εξωτερική ομορφιά και τα πλούτη, καθώς όλα είναι μάταια. Η απεικόνιση μόνο των οστών –και όχι κάποιου προσώπου– επιβεβαιώνει την προαναφερθείσα ματαιότητα, αφού ανεξαρτήτως φυλής, καταγωγής και οικονομικής κατάστασης, όλοι οι άνθρωποι θα έχουν κοινή και αναπόφευκτη μοίρα. Επομένως, στόχος θα πρέπει να είναι η απόλαυση της ζωής μέσα από τα πνευματικά αγαθά, η κατάκτηση της αρετής και η διαγωγή ενός αξιόλογου βίου.
Με τη σύντομη αυτή προσέγγιση του ζητήματος, καθίσταται αντιληπτό το πόσο σημαντικό αντίκτυπο είχε ο Θάνατος στη ζωή των ατόμων και στα έργα των εικαστικών κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και των πρώτων αιώνων μετά την επίσημη λήξη του. Η αποδοχή της φθοράς, της πλήρους εξάρτησης από τον χρόνο και της ανθρώπινης ανικανότητας να νικήσει το εφήμερο αποτελεί το κλειδί για να κερδηθεί μια σπουδαία ευκαιρία· ο άνθρωπος να ζήσει όχι ως δέσμιος του προσωρινού χαρακτήρα της ύπαρξης του, αλλά ως αφέντης των επιλογών που θα κάνει κατά τη διάρκεια αυτής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Memento Mori: Η τέχνη που μας υπενθυμίζει τον θάνατο -diaxroniko.eu, διαθέσιμο εδώ
- Τι είναι η ζωγραφική vanitas – Eferrit, διαθέσιμο εδώ
- Vanitas Paintings Around Europe (6 Regions) – The Collector, διαθέσιμο εδώ
