Του Ιωάννη Περγαντή,
Η διοίκηση των ελληνιστικών βασιλείων ήταν μια αρκετά πολύπλοκη και δύσκολη υπόθεση. Η διαχείριση ενός κράτους, το οποίο εκτείνεται σε αχανείς περιοχές, αποτελείται από ταραχώδεις και πολυπληθείς αλλόγλωσσους και αλλόθρησκους λαούς, και επανδρώνεται από αξιωματούχους, των οποίων η πίστη προς τον Βασιλιά μπορεί να μεταβάλλεται από μέρα σε μέρα, θα αποτελούσε για τον καθημερινό άνθρωπο ένα κολοσσιαίο έργο. Αυτόν τον ρόλο είχαν αναλάβει οι Διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου και οι μεταγενέστεροί τους, δηλαδή τη διατήρηση της συνοχής και της ευημερίας σε έναν κόσμο τεραστίων διαφορών και εντάσεων. Παρόλα αυτά, διέθεταν κάποια μέσα, τα οποία διευκόλυναν κατά πολύ το έργο τους.
Οι δύο κύριοι τρόποι διακυβέρνησης και επιβολής της συνοχής στα ελληνιστικά βασίλεια ήταν δυο: ο στρατός και η γραφειοκρατία. Από τη μια, ο στρατός, βασικό εργαλείο στα χέρια του κάθε Βασιλιά, προέβαινε στην κατάπνιξη εξεγέρσεων, διασφάλιση των συνόρων και, γενικότερα, στην εξασφάλιση της ειρήνης εντός, αλλά και εκτός των συνόρων. Ο δεύτερος τρόπος, αν και λιγότερο δυναμικός, αποτελούσε τη «ραχοκοκαλιά» του κάθε βασιλείου. Η διαχείριση της δημοσιονομικής πολιτικής και φορολογίας, η ρύθμιση της νομοθεσίας και η καταγραφή όλων των ζωτικών για την ομαλή λειτουργία της Αυτοκρατορίας στοιχείων, καθόριζε σε μεγάλο βαθμό την ευημερία και την πρόοδο του εκάστοτε κράτους. Στο πλαίσιο της γραφειοκρατίας, εκτός από την οικονομία και την πολιτική, συναντάμε ακόμη μια καίρια παράμετρο της καθημερινής αυτοκρατορικής διοίκησης, τη δικαιοσύνη. Στο παρόν άρθρο, λοιπόν, θα αναλύσουμε τον τρόπο απονομής δικαιοσύνης και λειτουργίας των δικαστηρίων στην Ελληνιστική Εποχή, παίρνοντας ως παράδειγμα το ελληνιστικό βασίλειο των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο.
Το βασίλειο των Πτολεμαίων διαχέεται από αρκετές ιδιαιτερότητες. Τοποθετημένο στην επικράτεια της εξωτικής Αιγύπτου, καλούσε τον εκάστοτε μονάρχη να διαχειριστεί ένα ριζικά αποκεντρωτικό κράτος, αποτελούμενο από έναν πληθυσμό σχεδόν εξ΄ ολοκλήρου αιγυπτιακό. Για τη συνοχή αυτού του βασιλείου, οι Πτολεμαίοι βασιλείς ακολούθησαν μια κοινή γραμμή: την υιοθέτηση φαραωικών και, γενικότερα, ντόπιων μεθόδων διακυβέρνησης, με την προσθήκη ελληνικών στοιχείων. Αυτό γινόταν με απώτερο σκοπό την αποτροπή τυχόν εξεγέρσεων, με την εξασφάλιση της ικανοποίησης εκ μέρους του ντόπιου πληθυσμού. Την ίδια τακτική πιθανότατα ακολούθησαν και στον τομέα της δικαιοσύνης. Σύμφωνα με τις ελάχιστες πηγές που μας έχουν διασωθεί από το Νέο Βασίλειο της Αιγύπτου (1292-1069 π.Χ.), ο τρόπος απονομής της δικαιοσύνης είναι αρκετά παρόμοιος με αυτόν των Πτολεμαίων, με τις διαφορές οι οποίες συναντώνται να αφορούν τη διαφοροποίηση των δυο κυρίαρχων φυλετικών ομάδων.
Κατά κύριο λόγο, το έργο της απονομής δικαιοσύνης αναλάμβαναν 2 δικαστικά όργανα, τα Δικαστήρια και οι Λαοκρίτες. Απαρτίζονταν από 10 άτομα, τα οποία κληρώνονταν, με τους 9 να διαθέτουν τον ρόλο του Δικαστή και του ενός τον ρόλο του Προέδρου. Τα Δικαστήρια αναλάμβαναν δίκες, οι οποίες αφορούσαν τον ελληνικό πληθυσμό, ενώ οι Λαοκρίτες τους Αιγυπτίους. Υπάρχει μια διάσταση απόψεων όσον αφορά τα άτομα που κληρώνονταν. Σύμφωνα με πηγές της ελληνιστικής Αιγύπτου (πρακτικά εκδικασμένων υποθέσεων), τα μέλη των Δικαστηρίων ήταν εξ’ ολοκλήρου Έλληνες, ενώ οι Λαοκρίτες ήταν είτε μέλη της τοπικής αιγυπτιακής ιεροσύνης, είτε ένα δικαστικό σώμα απαρτιζόμενο από Έλληνες και Αιγύπτιους. Τα θέματα τα οποία εξέταζαν αυτά τα δύο δικαστήρια αφορούσαν δημοσιονομικά και ιδιωτικά ζητήματα (τυχόν διαφορές μεταξύ γειτόνων ή ζητήματα απονομής αποζημιώσεων). Η υπόθεση παρουσιαζόταν ενώπιον των σωμάτων από τον Εισαγωγέα, εκπρόσωπο της βασιλικής αυλής. Ο συγκεκριμένος εντεταλμένος του Βασιλιά (Έλληνας ή και Αιγύπτιος) είχε το καθήκον της επιτυχούς διεκπεραίωσης της δίκης, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις προέβαινε στην εξασφάλιση της υλοποίησης της ποινής από τον κατηγορούμενο.
Δικαστικές αποφάσεις δεν έπαιρναν μόνο τα δύο αυτά σώματα, αλλά και ο Βασιλιάς. Το βασιλικό παλάτι συνήθως φιλοξενούσε δίκες, στις οποίες το καθήκον της απονομής δικαιοσύνης αναλάμβανε ο ίδιος ο μονάρχης. Τέτοιες δίκες αφορούσαν πολύ σημαντικά ζητήματα της Αυτοκρατορίας, όπως προδοσία, κατασκοπεία και διαφθορά των διαφόρων βασιλικών αξιωματούχων. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν με βάση τη δική του κρίση και βούληση, χωρίς την εμπλοκή κανενός άλλου. Εκτός από τον Εισαγωγέα, τον οποίο αναλύσαμε προηγουμένως, ένας άλλος εντεταλμένος του Βασιλιά ήταν ο Χρηματιστής. Ρόλος του Χρηματιστή ήταν η εκδίκαση δικών, οι οποίες αφορούσαν οικονομικά ζητήματα, αλλά μόνο σε περιπτώσεις Αιγυπτίων και ξένων πολιτών του βασιλείου.
Ο απώτερος στόχος του συστήματος δικαιοσύνης στο βασίλειο των Πτολεμαίων δεν ήταν ούτε η διασφάλιση της ισότητας των πολιτών, ούτε η καταπολέμηση των εγκλημάτων ή των αδικιών, αλλά η προστασία των δημοσιονομικών πόρων και της φορολογίας. Αν και υπήρχαν θεσμοί για την επίλυση ζητημάτων σε ιδιωτικό επίπεδο, αυτοί σπάνια εφαρμόζονταν, ενώ δινόταν έμφαση σε θέματα της οικονομίας και της πολιτικής συνοχής του κράτους. Τα πιο διαδεδομένα ζητήματα τα οποία περνούσαν υπό την κρίση των δικαστών αφορούσαν ζητήματα ναών, οικονομικής και διοικητικής φύσεως. Η καθημερινή ζωή και τα προβλήματά της έρχονταν σε δεύτερη μοίρα στα μάτια της δικαιοσύνης.
Καταληκτικά, το ζήτημα της δικαιοσύνης στο Πτολεμαϊκό βασίλειο παρουσιάζει αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία. Οι Έλληνες αποτελούσαν την κυρίαρχη μειονότητα του βασιλείου, κατέχοντας όλες τις θέσεις ισχύος και εξουσίας. Αν και αυτή η κοινωνικό-οικονομική ανισότητα Ελλήνων-Αιγυπτίων ήταν ριζωμένη στο πτολεμαϊκό σύστημα, σε θέματα δικαιοσύνης το σωστό σχεδόν πάντοτε υπερίσχυε. Σύμφωνα με πηγές, αρκετές ήταν οι φορές, στις οποίες Αιγύπτιοι βρήκαν το δίκιο τους, όταν αυτοί αδικήθηκαν από Έλληνες. Πάντοτε υπήρχαν περιπτώσεις κατάχρησης εξουσίας από μέρους των Ελλήνων, αλλά στο τέλος το δίκιο ήταν πάντα με το μέρος του αδικημένου. Αυτή είναι μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις όπου Έλληνες και ντόπιος πληθυσμός αντιμετωπίζονταν ως κάτι το κοινό, εξαλείφοντας τις διαφορές που διαιώνιζαν οι ελληνιστικές μοναρχίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- jstor.org, Egyptian Law Courts in Pharaonic and Hellenistic Times, Διαθέσιμο εδώ
- bmcr.brynmawr.edu, The Hellenistic court: monarchic power and elite society from Alexander to Cleopatra, Διαθέσιμο εδώ
- nyulawglobal.org, A Description of the Structure of the Hellenic Republic, the Greek Legal System, and Legal Research, Διαθέσιμο εδώ
- Orrieux, Claude – Pantel, Pauline Schmitt (2018), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Αθήνα: Εκδοτική Gutemberg.
