Της Μαρίας Κλειδή,
Τα παραμύθια αποτελούν μία αρχαιότατη μορφή λαϊκής παράδοσης μέσα από την οποία εκφράζονται κοινωνικές αντιλήψεις και προβληματισμοί σχετικά με τον φυσικό κόσμο άλλα και τη μεταφυσική πλευρά του κόσμου όπως την αντιλαμβάνεται κάθε λαός, κάθε κοινωνία και κάθε παραμυθάς. Η σύνθεση ενός παραμυθιού αποτελεί έμπνευση, κατά τους λαογράφους, που προέρχεται και επηρεάζεται άμεσα από την κοινωνική ομάδα στην οποία πρόκειται να απευθυνθεί και μέσα στην οποία δημιουργείται. Τα παραμύθια είναι μία μορφή του άυλου πολιτισμού που μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά, είτε μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας από τους γονείς και τους παππούδες στα παιδιά, είτε μέσα στο πλαίσιο της κοινότητας. Στην τελευταία, οι αφηγητές εντάσσονταν στους ανθρώπους που διέθεταν κάποιο χάρισμα στον λόγο, συνήθως ταξιδευτές, οι οποίοι είχαν ένα φάσμα εμπειριών, τις οποίες μπορούσαν να μετασχηματίσουν και να μεταδώσουν με μία περιπετειώδη διάθεση σε ένα ευρύτερο ακροατήριο.
Ειδικότερα πριν ξεκινήσει η γραπτή παράδοση, αλλά ακόμα και πριν μισό αιώνα, προτού η τηλεόραση εισέλθει σε κάθε νοικοκυριό, οι διηγήσεις αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας καθώς βρίσκονταν ανάμεσα σε κάθε κοινωνική συνεύρεση και στις προσωπικές στιγμές των ανθρώπων, ειδικότερα των παιδιών πριν τον ύπνο. Τα παραμύθια και οι διηγήσεις «έντυναν» την καθημερινότητα των ανθρώπων με μία παιγνιώδη και ενδιαφέρουσα διάθεση και αναμένονταν με ενθουσιασμό από τα νεότερα μέλη της οικογένειας αλλά και τα ευρύτερα μέλη της κοινότητας. Έχει παρατηρηθεί από λαογράφους ερευνητές ότι οι διηγήσεις αυτές συχνά άλλαζαν μορφή επηρεαζόμενες από τη σύνθεση του ακροατηρίου τους.
Το ενεργητικό, ο αφηγητής, επηρεάζεται από το παθητικό, το ακροατήριο, στην περίπτωση αυτή. Φυσικά, τα παραμύθια δεν αποτελούν μία αντιπροσωπευτική αφήγηση για την πραγματικότητα, αν και σε πολλές περιπτώσεις εμπεριέχουν στοιχεία της, τα οποία μεταμορφώνονται και μεταφέρονται σε έναν άλλο κόσμο. Έναν κόσμο όπου τα ζώα μιλούν, άλλα βοηθούν και άλλα προσπαθούν να εξαπατήσουν, νεράιδες και δράκοι, ξωτικά και μάγισσες ζουν στα δάση και σε απομακρυσμένα κάστρα, απόκοσμα τέρατα που σκορπούν τρόμο και η καταστροφή τους γίνεται ηρωικός άθλος. Ένας κόσμος που το μαγικό στοιχείο μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανατρέψει τη ζωή ενός ανθρώπου. Πολλά κοινωνικά και πολιτικά στερεότυπα μεταφέρονται μέσα στα παραμύθια, κάποια έχουν διδακτικούς στόχους, άλλα αποτρεπτικούς, άλλα προβάλλουν μία ηρωική διαδρομή, άλλα στοχεύουν στον εντυπωσιασμό και την ψυχαγωγία.
Βέβαια, μία οπτική του Ελβετού Max Lüthi κλείνει στο ότι «το παραμύθι πρέπει να αναδύεται στη φάση της ανθρώπινης ανάπτυξης, όταν οι ανθρώπινες σφαίρες είχαν σαφώς ξεχωριστεί και όταν η φιλολογία αποδεσμεύεται από κάθε αιτιώδη σχέση με πραγματικά γεγονότα». Σύμφωνα με την παραπάνω κατάθεση, τα παραμύθια εκπροσωπούν σε μεγάλο βαθμό την έκφραση της ακμής του λαϊκού πολιτισμού και στη συνέχεια διατηρούνται ή μεταλλάσσονται αναλόγως τo περιβάλλον μέσα στο οποίο «ξεδιπλώνονται». Η συντήρηση κάποιων συγκεκριμένων χαρακτηριστικών ή ενός κορμού μερίδας των παραμυθιών έχει διασωθεί και καταγραφεί από τους λαογράφους σε μεγάλες συλλογές. Οι πιο εμπεριστατωμένες ελληνικές συλλογές παραμυθιών έχουν γίνει από τον Κωνσταντίνο Μέγα. Σύμφωνα με τον Ρώσο λαογράφο V. Propp για τη σύσταση των παραμυθιών, «Είναι ανάγκη να εξετάζει κάνεις όχι τους αιώνες αλλά τους κοινωνικούς σχηματισμούς. Η μελέτη των πιο αρχαϊκών και πρωτόγονων λαών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ολόκληρη η λαϊκή τους δημιουργία έχει χαρακτήρα αποκλειστικά ιερό ή μαγικό».
Από τις απαρχές ήδη του 21ου αιώνα και νωρίτερα οι εκδοχές των παραμυθιών που έγιναν ευρέως γνωστές, ιδίως μέσα στη βιομηχανία κινουμένων σχεδίων Walt Disney, είναι αυτές που μεταποιήθηκαν τον 17ο αιώνα από τον Γάλλο λαογράφο και συγγραφέα Charles Perrault. Μερικά από τα παλαιότερα παραμύθια με τα οποία ο Perrault ασχολήθηκε, ώστε να απαλείψει τα βίαια και αποτρόπαια στοιχεία τους και να τα κάνει προσιτά σε ένα νεαρό κοινό, είναι το πολυδιαβασμένο παραμύθι της σταχτοπούτας, η κοκκινοσκουφίτσα, ο παπουτσωμένος γάτος, η ωραία κοιμωμένη, ο κοντορεβιθούλης κ.ά.
Τα παραμύθια που γνωρίζουμε από την παιδική μας ηλικία δεν ήταν πάντα αυτές οι «τραγικές» στην αρχή τους ιστορίες που κατέληγαν σε ένα χαρούμενο και αισιόδοξο τέλος. Πολλές από αυτές βασίζονται σε υπαρκτές προσωπικότητες που έχουν εμπνεύσει τους παραμυθάδες. Το πρώτο παραμύθι που εμφανίζεται το 1937 ως ταινία μεγάλου μήκους από τη Disney είναι η Χιονάτη, παραμύθι το οποίο είχαν εμπνευστεί και αποδώσει κατά τον 19ο αιώνα οι αδελφοί Grimm. Αν και η εκδοχή των Grimm είναι διαφορετική από αυτή που δημοσιεύτηκε από τη Disney και οι δύο καταλήγουν στον γάμο της Χιονάτης με έναν πρίγκιπα.
Το 1994, ο Γερμανός ιστορικός Eckhard Sander δημοσίευσε ένα έργο με την ιστορία του προσώπου που αποτέλεσε έμπνευση για τους Grimm κατά τη δημιουργία του παραμυθιού της Χιονάτης. Η Χιονάτη εμπνεύστηκε από το πρόσωπο της Βαυαρής κοντέσσας Margarete von Waldeck, η οποία γεννήθηκε το 1533. Σε ηλικία 16 ετών λόγω του απαράμιλλου φθόνου που βίωνε η μητριά της απέναντι στο πρόσωπό της, την έστειλε στις Βρυξέλλες για να την ξεφορτωθεί. Εκεί η κοπέλα γνώρισε και ερωτεύτηκε τον πρίγκιπα της Ισπανίας. Η σχέση των δύο ανθρώπων έληξε άδοξα, καθώς η οικογένεια του πρίγκιπα δεν την ενέκρινε και η νεαρή κοπέλα πέθανε μυστηριωδώς σε ηλικία 21 ετών. Η έμπνευση των νάνων πρέπει να προήλθε από τα ορυχεία χαλκού που διέθετε ο πατέρας της Margarete μέσα στα οποία εργάζονταν άνθρωποι από παιδιά ως δούλοι. Οι συνθήκες μέσα στα ορυχεία προκαλούσαν τον πρόωρο θάνατο των περισσότερων παιδιών, ενώ αυτά που επιβίωναν είχαν σοβαρά προβλήματα υγείας και δεν αναπτύσσονταν σωστά, με αποτέλεσμα να τα αποκαλούν «νάνους».
Το πιο διαδεδομένο παραμύθι που καταγράφεται στους καταλόγους των λαογράφων ερευνητών με πλήθος παραλλαγών ανά τις χώρες είναι η Σταχτοπούτα. Ο Perrault απέδωσε την ιστορία της ως μία κοπέλα που μέσα σε ένα καταπιεστικό οικογενειακό περιβάλλον διατήρησε την καλή της διάθεση και με σύμμαχο την ταπεινοφροσύνη της κατάφερε να ξεπεράσει όλες τις δυσκολίες που της δημιουργούσαν οι αδερφές της και η μητριά της. Στο τέλος, βέβαια, κατάφερε να παντρευτεί τον πρίγκιπα του παραμυθιού. Η εκδοχή των Grimm για την Σταχτοπούτα διαθέτει μία πολύ πιο σκοτεινή και ακραία πλευρά των ανθρώπινων επιλογών στις οποίες ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί από τη μεγαλομανία του. Αυτή θέλει τις αδερφές να κόβουν τα δάχτυλα και τις φτέρνες τους κατά τη δοκιμή του παπουτσιού που θα τις ανακήρυττε πριγκίπισσες, ώστε να χωρέσουν το πόδι τους στο γοβάκι.
Υπάρχουν και Ελληνικές εκδοχές της Σταχτοπούτας, τόσο με θηλυκή όσο και με αρσενική μορφή, με παραδείγματα τη Σταχταρίτσα-Μαρίτσα και το Σταχτομπιρμπίλη. Βέβαια, οι παραδόσεις που έχουν εμπνεύσει το παραμύθι της Σταχτοπούτας πηγαίνουν πίσω τόσο στην κινέζικη, όσο και στη ρωμαϊκή παράδοση. Η έμπνευση για το γοβάκι που ταιριάζει μόνο σε ένα μικρό πόδι προέρχεται από τις κινεζικές αντιλήψεις του 9ου αιώνα σχετικά με την ομορφιά, που το στενό και μικροκαμωμένο πόδι της γυναίκας υποδήλωνε αριστοκρατικά χαρακτηριστικά και ήταν κύριος παράγοντας για την επιλογή της ως νύφης. Στην παράδοση αυτή εντάχθηκε κατά τον 10ο-11ο αιώνα και έπειτα η συνήθεια να σπάνε την καμάρα του ποδιού των νεαρών κοριτσιών, ηλικίας 4-9 ετών και να γυρίζουν τα δάχτυλά τους προς το πέλμα ώστε να χωράνε τα πόδια τους στο ιδανικό για τους κινέζους παπούτσι των δέκα εκατοστών. Αυτή ήταν και η παράδοση που δημιούργησε τις γυναίκες με τα λεγόμενα πόδια του λωτού.
Τα παραμύθια με τα οποία μεγάλωσαν γενιές και γενιές ανθρώπων, άλλα αποτυπώθηκαν στο χαρτί και άλλα επιβίωσαν μέσα από μία μακρά παράδοση αφηγήσεων, με την εκτεταμένη χρήση της τεχνολογίας –που πλέον είναι αναπόσπαστο κομμάτι κάθε νοικοκυριού– τείνουν να εκλείψουν. Η παράδοση της ζωντανής μεταμορφωτικής αφήγησης δεν είναι πλέον απαραίτητη καθώς τη θέση της έχει πάρει η τηλεόραση, το κινητό τηλέφωνο και οι υπολογιστές, σε συνδυασμό με τις εργασιακές υποχρεώσεις των γυναικών, που παλαιότερα ήταν οι κύριοι φορείς των διηγήσεων, δεν βρίσκεται πλέον εύκολα η διάθεση και ο χρόνος για παραμύθια. Παράλληλα, τα μηνύματα που προσφέρουν τα παραμύθια που προβάλλονται από την πιο διαδεδομένη εταιρία παραγωγής κινουμένων σχεδίων τη Walt Disney συντηρούν ένα συγκεκριμένο πρότυπο εθιμοτυπίας, το οποίο άρχισε να αλλάζει μόλις τα τελευταία χρόνια, αφού κατακρίθηκε ως συντηρητικό και σε ορισμένες περιπτώσεις ως ρατσιστικό.
Ακόμα, λοιπόν, και στη μεταιχμιακή αυτή κατάσταση μεταφοράς των παραμυθιών από τα νοικοκυριά και τη γειτονιά στις μεγάλες εταιρίες κινηματογραφικής παραγωγής, ασκείται σημαντική κριτική στο περιεχόμενό τους και έτσι η απόδοση των κινουμένων σχεδίων έχει αρχίσει να εξομαλύνεται με τις αντιλήψεις του λαού απέναντι στα πρότυπα που του προβάλλονται.
Η λαϊκή παράδοση, μέσα στην οποία εμπεριέχονται και τα παραμύθια, έχει περιοριστεί δραματικά και πολύ πιθανόν είναι να σταματήσει να υφίσταται σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Η ομορφιά, όμως, του λαϊκού πολιτισμού, όπως και του πολιτισμού γενικότερα, είναι ότι στοιχεία του μπορούν να απαλειφθούν και να ξανά δημιουργηθούν όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Το Λαϊκό Παραμύθι, Ευάγγελος Αυδίκος, Αθήνα 1997
- Η τραγική ιστορία πίσω από το παραμύθι της Χιονάτης, newsbeast.gr, διαθέσιμο εδώ
-
Οι τελευταίες γυναίκες με “πόδια του λωτού”. Έσπαγαν το κόκαλά τους, έμεναν παράλυτες ή δυσκολεύονταν να περπατήσουν, αλλά έδεναν τα πόδια τους για να εξασφαλίσουν πλούσιο γαμπρό…, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
