Της Ζωής Σερμπίνη,
Τα ειδώλια είναι από τα πιο ενδιαφέροντα και θαυμαστά δημιουργήματα της προϊστορικής τέχνης. Ωστόσο, ο προσδιορισμός αυτός δεν αναφέρεται μόνο στον θαυμασμό που προκαλούν τα αντικείμενα αυτά, αλλά κυρίως αντανακλά τη σημασία που είχαν για τους κατόχους τους και τον ρόλο που υποθέτουμε ότι έπαιζαν στην κοινωνία που τα δημιούργησε. Δεδομένου ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι δεν άφησαν πίσω τους γραπτά μνημεία, είμαστε αναγκασμένοι να προσεγγίσουμε τον πολιτισμό τους μέσα από τα υλικά κατάλοιπα και να βασιστούμε σε υποθέσεις τόσο για τη σημασία των αντικειμένων αυτών όσο και για την ερμηνεία των μορφών τους. Παρόλο που οι άνθρωποι κατασκεύαζαν ειδώλια ήδη από την Παλαιολιθική Εποχή, το παρόν άρθρο θα επικεντρωθεί σε αυτά της Νεολιθικής και της Εποχής του Χαλκού.
Στις τελευταίες φάσεις της Παλαιολιθικής Εποχής (10.000-8.000 π.Χ. περίπου) οι κλιματολογικές συνθήκες μεταβάλλονται επιφέροντας και κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις, την εμφάνιση, δηλαδή, του γεωργοκτηνοτροφικού τρόπου ζωής. Αυτός ο νέος τρόπος ζωής σηματοδοτεί την έναρξη της Νεολιθικής Εποχής. Οι οικονομικές δραστηριότητες των ανθρώπων της περιόδου αυτής έχουν αποσαφηνιστεί. Ο άνθρωπος από εκεί που επιβίωνε κατά κύριο λόγο από το κυνήγι και την τροφοσυλλογή, ξεκίνησε να εκμεταλλεύεται και να καλλιεργεί τη γη, ενώ, επίσης, εξημέρωσε τα ζώα, δύο ασχολίες που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μόνιμων εγκαταστάσεων. Αυτός ο νεολιθικός τρόπος ζωής αποτέλεσε ορόσημο στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.
Πέρα, όμως, από την οικονομία, ποιες ήταν οι σχέσεις των ανθρώπων ενός χωριού μεταξύ τους; Ποιες οι πεποιθήσεις και η ιδεολογία τους; Δεν υπάρχουν, φυσικά, γραπτές πηγές που να μπορούν να ρίξουν φως στον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων αυτών, αλλά και στην κοινωνική τους ζωή. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένα στοιχεία του υλικού πολιτισμού της περιόδου που μπορούν να μας δώσουν κάποιες έμμεσες πληροφορίες για τα παραπάνω ερωτήματα.
Τα νεολιθικά ειδώλια μπορούν να μας δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τους ανθρώπους εκείνης της περιόδου, τη ζωή και τις αντιλήψεις τους. Στην πλειοψηφία τους, τα νεολιθικά ειδώλια αναπαριστούν γυμνές γυναικείες μορφές, με τονισμένα τα γυναικεία ανατομικά χαρακτηριστικά. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το ποια ήταν η χρήση και η λειτουργία τους, αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη συμβολική τους διάσταση, η οποία, με τη σειρά της, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για την κοινωνική θέση των γυναικών της Νεολιθικής Εποχής. Τα ειδώλια αυτά δηλώνουν και συμβολίζουν τη γυναικεία γονιμότητα και συνειρμικά τη γονιμότητα της ίδιας της γης. Μπορεί, λοιπόν, να μην πρόκειται μόνο για την αναπαράσταση μιας γυναικείας μορφής, αλλά για την αναπαράσταση της μητέρας γης, με την οποία οι νεολιθικοί άνθρωποι έχουν αποκτήσει μια βαθύτερη σχέση, αλλά και μια σχέση αλληλεξάρτησης έπειτα από την εμφάνιση της γεωργίας και των εξημερωμένων φυτών.
Επιπλέον, ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν πως είναι πιθανό οι αγροτικές κοινωνίες της Νεολιθικής Εποχής να είχαν «μητριστικού» χαρακτήρα κοινωνική συγκρότηση με βάση τα γένη, η οποία στηρίζεται στη συλλογικότητα και στη μητρογραμμική ενίοτε καταγωγή των μελών της. Η αριθμητική υπεροχή και εξάπλωση των γυναικείων ειδωλίων κατά τη Νεολιθική ίσως εκφράζει μια τέτοιου είδους πραγματικότητα. Η ενότητα των πρώιμων αγροτικών κοινωνιών πραγματοποιούνταν μέσω των δεσμών συγγένειας. Επιπλέον, έχει υποστηριχθεί πως οι ίδιες οι γυναίκες της Νεολιθικής Εποχής ήταν αυτές που ξεκίνησαν να ασχολούνται με τη γη και κατάφεραν να την καλλιεργήσουν, καθιστώντας τη γεωργία μια ασχολία αποκλειστικά των γυναικών. Κύριος στόχος, ωστόσο, μιας πρωτόγονης κοινωνίας δεν είναι η παραγωγή, αλλά η αναπαραγωγή και η διατήρηση της κοινότητας.
Μέχρι και τη Μέση Εποχή Χαλκού δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ειδώλια που απεικονίζουν διαφορετικές μεταξύ τους θεότητες. Εάν τα ειδώλια φανερώνουν κάποιου είδους λατρεία, τότε το πιθανότερο είναι να σχετίζονται με τη λατρεία των προγόνων (όταν βρίσκονται σε ταφές) και της μητέρας γης (ως η Μητέρα-Θεά και πηγή της γονιμότητας). Είναι, επίσης, πιθανόν να σχετίζονται και με τη συμπαθητική μαγεία (μαγεία που σχετίζεται με την εκπλήρωση ευχών μέσω της απεικόνισης της ίδιας της ευχής/επιθυμίας).
Ωστόσο από τη Μέση Εποχή Χαλκού, ο αρχετυπικός τρόπος απεικόνισης των γυναικείων ειδωλίων αλλάζει και οι γυναίκες δεν απεικονίζονται πια γυμνές με έντονο το στοιχείο της γονιμότητας. Στα ιερά κορυφής της Κρήτης, που βρίσκονταν σε βουνοκορφές και συνιστούσαν, μαζί με σπήλαια και υπαίθρια ιερά, τους κατεξοχήν χώρους λατρείας κατά τη διάρκεια της Παλαιοανακτορικής Εποχής, βρέθηκαν γυναικεία και αντρικά ειδώλια λατρευτών, αφιερώματα στη θεότητα με την προσδοκία της εκπλήρωσης μιας συγκεκριμένης ευχής. Τα γυναικεία αναθήματα από τα ιερά κορυφής εμφανίζονται με τυποποιημένη ενδυμασία και κόμμωση, ενώ, αντίθετα, τα ανδρικά αναθηματικά ειδώλια παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, ανάλογα με τα ατομικά γνωρίσματα του επαγγέλματος ή του αξιώματος του αναθέτη. Στον τυποποιημένο τρόπο απόδοσης των γυναικείων ειδωλίων αναγνωρίστηκε μια τάση συμβολικής προβολής της ομαδικής κοινωνικής ταυτότητας των γυναικών και του γένους, ενώ στα ανδρικά ειδώλια με τα ιδιαίτερα διακριτά χαρακτηριστικά αναγνωρίστηκε μια προσπάθεια απεικόνισης της ατομικής ταυτότητας. Ωστόσο, ορισμένα γυναικεία ειδώλια εμφανίζονται με πλουσιότερα από τα συνηθισμένα κοσμήματα και ενδύματα των υπόλοιπων ειδωλίων. Έχει θεωρηθεί πως αυτά τα πλουσιότερα γυναικεία ειδώλια φανερώνουν προνόμια των γυναικών, ανάλογα, όμως, με τη θέση του άνδρα στην ιεραρχία και το γόητρο.
Προβάλλονται, λοιπόν, χαρακτηριστικά μιας νέας κοινωνικής ταυτότητας, που δεν έχουν να κάνουν πλέον με το συλλογικό πνεύμα του γένους, αλλά καθορίζεται από το κοινωνικό status των ανδρών. Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο βλέπουμε και τα ανδρικά ειδώλια να αυξάνονται δραματικά. Στην πλειοψηφία τους, τα ανδρικά ειδώλια απεικονίζουν πολεμιστές ή κυνηγούς, φέροντας εγχειρίδιο ζωσμένο στη μέση τους. Η τεχνική εξειδίκευση, οι κοινωνικές ανακατατάξεις και η επικράτηση της νέας ιεραρχίας, με την καθιέρωση του ανακτορικού συστήματος, ενίσχυσαν μεν τον ανδρικό ρόλο, αλλά δεν φαίνεται ότι κατέληξαν στην επιβολή αυστηρά πατριαρχικής κοινωνικής οργάνωσης. Αντίθετα, εάν η έννοια της συλλογικότητας σχετίζεται με τάσεις γυναικοκεντρικές, αυτές οι τάσεις ίσως συνέβαλαν και στη διαμόρφωση του ανακτορικού συστήματος. Ωστόσο, με την πρόοδο της εξειδίκευσης πιστεύεται πως η γυναικεία εργασία περιορίστηκε στην οικιακή οικονομία (τροφοπαρασκευή, υφαντική, βοτανική και ίσως αγγειοπλαστική).
Στην Ύστερη Εποχή Χαλκού σηματοδοτείται η αρχή και το τέλος της Νεοανακτορικής Περιόδου. Οι Μυκηναίοι κατακτητές καταλαμβάνουν την Κρήτη και, έπειτα από την καταστροφή των πρώτων, ιδρύονται τα νέα ανάκτορα και το ανακτορικό σύστημα διαμορφώνεται οριστικά. Οι εμπορικές συναλλαγές και η διαπολιτισμική επικοινωνία εντείνονται μαζί με τη μινωική θαλασσοκρατία και επιρροή που εξαπλώνεται σε ολόκληρο το Αιγαίο. Οι οικισμοί της Κρήτης ευημερούν και η τέχνη γνωρίζει πρωτοφανή άνθιση. Τα ειδώλια της περιόδου αυτής μας δίνουν πολύ σημαντικές πληροφορίες για την κοινωνική οργάνωση, την λατρεία και τις τελετουργίες που τη συνοδεύουν. Η διαφοροποιημένη γυναικεία κοινωνική ταυτότητα συνάγεται από τις ενδυματολογικές διαφοροποιήσεις των ειδωλίων στα ιερά κορυφής που αναφέρθηκε προηγουμένως, από γυναικείες θεότητες που βρέθηκαν στα ιερά των ανακτόρων και από τις εικονιζόμενες γυναικείες μορφές στις τοιχογραφίες τους. Το στήθος που προβάλλεται από το ανοιχτό περικόρμιο, αφορά αποκλειστικά παραστάσεις τελετουργικού και λατρευτικού τύπου. Η πολυτελής ενδυμασία μπορεί να ερμηνευθεί ως υποχώρηση της έμφασης της γονιμικής διάστασης της γυναικείας σεξουαλικότητας που επικρατεί στις μητριστικές κοινωνίες. Αντίθετα, η εύθραυστη απεικόνιση των γυναικών, με την εξαιρετικά λεπτή μέση, το μακιγιάζ, τα κοσμήματα και τα πολυτελή φορέματα ανακαλεί μια θηλυκότητα που δεν έχει σχέση με τη μητρότητα και τη γονιμότητα, αλλά προβάλει τη γυναίκα ως αντικείμενο της ανδρικής ερωτικής διάθεσης. Διαπιστώνεται, δηλαδή, η γυναικεία εξάρτηση από τον άνδρα.
Τι στοιχεία μας δίνουν, όμως, τα γυναικεία ειδώλια της εποχής αυτής για τη θρησκεία και τις τελετουργίες; Οι γυναικείες θεότητες συνοδεύονται από ζώα και φυτά. Πιο συγκεκριμένα, τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η «Θεά των όφεων» από το ανάκτορο της Κνωσού, η θεά με τα περιστέρια στο κεφάλι της από το Γάζι της Κρήτης, αλλά και η «Θεά με μύκωνες» (είδος παπαρούνας από το οποίο παράγεται το όπιο) να στέφουν το κεφάλι της επίσης από το Γάζι. Αυτά τα γυναικεία ειδώλια από το Γάζι, γνωστά και ως «επιφαινόμενες» θεότητες, έχουν υψωμένα τα χέρια και τα διαφορετικά διακριτά χαρακτηριστικά που τους αποδίδονται, μαρτυρούν ότι δεν πρόκειται για την ίδια θεότητα. Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί η ύπαρξη ενός πολυθεϊστικού θρησκευτικού συστήματος, σε αντίθεση με την προγενέστερη μονοθεϊστική λατρεία της Μητέρας – Θεάς (μητέρα- Γη).
Υπάρχουν, όμως, και άλλες πληροφορίες που μας δίνουν τα ειδώλια. Πιο συγκεκριμένα, το ειδώλιο της θεάς με τους μύκωνες από το Γάζι φανερώνει πως οι Μινωίτες γνώριζαν καλά τόσο την ύπαρξη της παπαρούνας όσο και τις ψυχοτρόπες και φαρμακευτικές ιδιότητες της κωδίας, το μέρος της παπαρούνας από το οποίο γίνεται η συλλογή του οπίου. Η παπαρούνα και το όπιο σχετίζονται με το μεταφυσικό στοιχείο και, πιο συγκεκριμένα, με τον θάνατο και τον ύπνο. Αυτή τη θεωρία στηρίζει και η αρχαία ελληνική μυθολογία, όπου ο Ύπνος και ο Θάνατος είναι δίδυμα αδέρφια και παιδιά της Νύχτας, τα οποία εικονίζονται στην τέχνη να κρατούν κωδίες. Η σχέση της παπαρούνας και ειδικά της κωδιάς και του οπίου με τον θάνατο είναι ορατή και στα αρχαιολογικά συμφραζόμενα ευρημάτων από το Αιγαίο και την Κύπρο. Σύμφωνα με αυτά, το όπιο έπαιζε κάποιο ρόλο σε ταφικά τελετουργικά στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού, είτε ως προσφορά στους νεκρούς είτε ως προϊόν που κατανάλωναν οι συμμετέχοντες στο πλαίσιο κάποιου τελετουργικού. Επομένως, το ειδώλιο με τους μύκωνες από το Γάζι μπορεί να αντανακλά κάποια θεότητα που σχετίζεται με τον θάνατο και τον Κάτω Κόσμο.
Φυσικά, δεν είναι δυνατό να κατανοήσουμε επαρκώς την ιδεολογία, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και την κοινωνική οργάνωση των κοινωνιών της προϊστορικής αρχαιότητας, αξιοποιώντας μονάχα ένα στοιχείο του υλικού πολιτισμού, τα ειδώλια. Η έρευνα πρέπει να είναι συνδυαστική και να λαμβάνει υπόψη όλα τα στοιχεία ενός πολιτισμού. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο άρθρο έγινε μια προσπάθεια να δούμε τον κόσμο των προϊστορικών ανθρώπων κυρίως μέσα από τα ειδώλια, από το πώς, δηλαδή, οι ίδιοι απεικόνιζαν τα είδωλα τους, είδωλα όχι μόνο της ανθρώπινης μορφής, αλλά και της ανθρώπινης σκέψης και φαντασίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- archaiologia.gr, Γυναικείες Θεότητες και κοινωνική ταυτότητα των γυναικών, Διαθέσιμο εδώ
- Leroi–Gourhan A. (1990), Οι θρησκείες της Προϊστορίας, Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα.
