Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Η περίοδος της Ύστερης Αρχαιότητας και του Πρώιμου Μεσαίωνα, πέραν του ότι είναι συμβατικές έννοιες και αλλάζουν ανάλογα με την οπτική του ερευνητή, αποτελούν συμβατικές περιοδολογήσεις, καθώς χρειάζονται αρκετές δεκαετίες ή και αιώνες για να περάσουμε από την μια ιστορική εποχή σε μια άλλη. Οι διεργασίες για την εξέλιξη της κοινωνίας, των θεσμών, των αντιλήψεων κ.ο.κ. γίνονται τις περισσότερες φορές με αργούς ρυθμούς και μόνο ένας εξωτερικός παρατηρητής μπορεί να τις εντοπίσει με σαφήνεια.
Μια τέτοια ενδιαφέρουσα προσπάθεια συναντάμε στο βιβλίο Ο Κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας 150-750 μ.Χ. που φέρει την υπογραφή του Peter Brown και διατίθεται από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Ο συγγραφέας ως ιστορικός με ειδίκευση στην Ύστερη Αρχαιότητα, αλλά και την ανάδυση και εξάπλωση του Χριστιανισμού, μέσα από το πόνημά του μας φέρνει σε επαφή με πληθώρα θεματικών γύρω από τους αιώνες αυτούς, όπως η διαμόρφωση της κοινωνίας, η εμφάνιση της νέας θρησκείας, οι πολιτικές και πολιτισμικές διεργασίες σε Δύση και Ανατολή, η εξέλιξη και άνοδος του Ισλάμ κ.α.
Ο φιλίστωρ αναγνώστης, ανοίγοντας τα περιεχόμενα, θα διαπιστώσει τον χωρισμό του έργου σε δύο μέρη, με τις ανάλογες υποενότητες. Στο πρώτο μέρος ερχόμαστε σε επαφή με την σταδιακή πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την αρχή της μετεξέλιξής της στο αποκαλούμενο Βυζάντιο. Γίνεται με γλαφυρό τρόπο μια σύγκριση των κοινωνικών χαρακτηριστικών μεταξύ ανθρώπων της ίδιας περιόδου (όπως οι διαφορές ανάμεσα σε στρατιώτες, γεωργούς, «βαρβάρους» και Συγκλητικούς), αλλά και σε βάθος χρόνου για ανθρώπους της ίδιας κοινωνικής τάξης (για παράδειγμα πώς ήταν οι Συγκλητικοί του 3ου αιώνα σε σχέση με αυτούς του 4ου). Επίσης, συναντάμε πρόσωπα της διοίκησης που άφησαν το στίγμα τους, μέλη της δυναστείας των Αντωνίνων, τον Διοκλητιανό με τη θέσπιση του θεσμού της τετραρχίας και άλλους. Ωστόσο, δεν λείπουν και οι αναφορές στην ελληνική Κλασική Περίοδο, πάνω σε διάφορους τομείς, αφού ως φαίνεται δεν έσβησε η επιρροή της με το πέρασμα των αιώνων.
Επίσης, βλέπουμε και μια εκτενή ανάλυση γύρω από το ζήτημα της θρησκείας μέσα στους κόλπους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, σε μια περίοδο που θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε μεταβατική, καθώς η αρχαία πολυθεϊστική θρησκεία δίνει τη θέση της στον μονοθεϊστικό χριστιανισμό. Έτσι, διαβάζουμε ορισμένα βασικά στοιχεία ως προς το περιεχόμενό τους, αλλά και φιλοσοφικού τύπου ζητήματα επί της ευρύτερης φύσης τους, ενώ δεν λείπουν και οι θέσεις ορισμένων εκπροσώπων τους (π.χ. του Αίλιου Αριστείδη, του Πλωτίνου, του Ωριγένη, του Αυγουστίνου, του Ευσέβιου Καισαρείας και άλλων), δείχνοντας το πώς προσλάμβανε ο κόσμος του τότε τις διάφορες απόψεις και πώς, τελικά, συνέβη η μεταστροφή προς την νέα πίστη. Τέλος, σχολιάζεται και η στάση αυτοκρατόρων που με τις πολιτικές τους επηρέασαν θετικά ή αρνητικά τη μια ή την άλλη θρησκεία, όπως ο Κωνσταντίνος Α´ ή ο Ιουλιανός.
Το δεύτερο μέρος ξεκινά με μια επισκόπηση του κλίματος που επικρατούσε στη Δύση, καθώς το κέντρο βάρους κινείτο σταδιακά προς την Ανατολή. Επιχειρείται, λοιπόν, μια ανασκόπηση στο μέρος αυτό της Αυτοκρατορίας που έπεφτε σιγά σιγά στην αφάνεια από την κεντρική διοίκηση, με τη Σύγκλητο της Ρώμης να προσπαθεί να κρατήσει την αυτοτέλειά της, καθώς από τον 5ο αιώνα αρχίζουν να εντείνονται οι επιδρομές των «βαρβαρικών» φύλων, που θα φτάσουν μέχρι την αιώνια πόλη. Από την άλλη, όμως, υπήρχε η ακμάζουσα Ανατολή, η νέα καρδιά της Αυτοκρατορίας που θα είχε πλέον καίριο ρόλο στα πολιτικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά ζητήματα, άλλωστε εκεί θα οργανώνονταν οι Οικουμενικές Σύνοδοι, θέτοντας τις βάσεις της ορθοδοξίας.
Ο συγγραφέας αναφέρει το πώς η Κωνσταντινούπολη, η «Νέα Ρώμη», η «Βασιλεύουσα» γίνεται το κέντρο των Αυτοκρατόρων με πλούτη από όλη την Αυτοκρατορία να καταφθάνουν εκεί. Δεν παραλείπεται, παράλληλα, και ο σχολιασμός της δράσης ορισμένων Αυτοκρατόρων, όπως του Θεοδοσίου Β´, του Αναστασίου, του Ιουστινιανού και άλλων, καθώς και οι χειρισμοί που είχαν ως προς την αντιμετώπιση των νέων εξωτερικών απειλών της περιοχής, μεταξύ άλλων των Μογγόλων, των Περσών και των Αράβων.
Μάλιστα, για να γίνει ακόμα πιο κατανοητή η σχέση του Βυζαντίου με τα ανατολικά αυτά φύλα, παρατίθενται ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά για τη λειτουργία των Αυτοκρατοριών αυτών, έτσι ώστε να κατανοήσουμε τη φύση τους, ενώ περιγράφονται και μερικές καθοριστικές μάχες που έλαβαν χώρα. Τέλος, φτάνοντας στα γεγονότα του 7ου αιώνα, δεν θα μπορούσε να βγει εκτός της αφήγησης η νέα μεγάλη θρησκεία που αναδύθηκε τότε, ο Ισλαμισμός. Παρουσιάζονται, λοιπόν, με κατανοητό τρόπο το πώς εμφανίστηκε και εδραιώθηκε από τον Μωάμεθ η νέα αυτή δύναμη και το πώς επηρέασε και επέδρασε στη ζωή των κατοίκων της Εγγύς και Μέσης Ανατολής.
Πρόκειται για ένα πόνημα που καταπιάνεται με καίρια σημεία της Ύστερης Αρχαιότητας έως και τον Πρώιμο Μεσαίωνα, δίνοντας έτσι στον αναγνώστη με εύληπτο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα, που σε ορισμένες περιπτώσεις επιδρούν στην ζωή μας μέχρι και σήμερα.
