Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η ενασχόληση του Beaton με τον Γιώργο Σεφέρη ήταν σαφώς ένας παράγοντας που οδήγησε τον διάσημο συγγραφέα να κατανοήσει τη σημασία της ελληνικής γλώσσας ως συνδετικού κρίκου, με τον τρόπο που ο Έλληνας ποιητής την έφερε στο φως στα δοκίμια και τις ομιλίες του, και ιδιαίτερα σε όλο τον κόσμο, με την ομιλία του όταν έλαβε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1963. Όπως ανέφερε τότε ο μεγάλος ποιητής, ζούμε σε μια χώρα που μπορεί να είναι μικρή, αλλά έχει τεράστια παράδοση, η οποία εκφράζεται φυσικά και μέσα από μια μακραίωνη γλώσσα.
Όπως ίσως ήδη καταλάβατε, το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα δεν είναι άλλο από το Οι Έλληνες: Μια παγκόσμια ιστορία του Roderick Beaton, που κυκλοφορεί σε ελληνική μετάφραση του Γεώργιου Μενέλαου Αστερίου από τις Εκδόσεις Πατάκη. Μετά τις δύο υπέροχες βιογραφίες του για τον Λόρδο Βύρωνα και τον Γιώργο Σεφέρη, καθώς και το βιβλίο του Greece: Biography of a Modern Nation, ο Beaton αναλαμβάνει με το νέο μνημειώδες έργο του ένα τεράστιο και δύσκολο έργο: να αφηγηθεί όχι την ιστορία της Ελλάδας, αλλά την ιστορία των Ελλήνων, από την αυγή του πολιτισμού μέχρι σήμερα, με όχημα τη γλώσσα. Αν και για τον Roderick Beaton οι συστάσεις περιττεύουν, αξίζει να αναφερθεί ότι είναι συνταξιούχος ακαδημαϊκός που υπήρξε Καθηγητής Νεοελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας της έδρας «Κοραής», στο Βασιλικό Κολέγιο του Λονδίνου από το 1988 έως το 2018.
Κατά την πάροδο των χιλιετιών, οι Έλληνες –ή ορθότερα οι ομιλητές της ελληνικής γλώσσας σε όλες τις εκφάνσεις της–, υπέστησαν διάφορες μεταμορφώσεις, είτε ως υπήκοοι των βασιλέων των Μυκηνών ή της Πύλου, πολίτες της αρχαίας Αθήνας ή των Συρακουσών, κάτοικοι των ελληνιστικών βασιλείων, υπήκοοι του Ρωμαίου αυτοκράτορα, Ρωμαίοι πολίτες από το 212 μ.Χ., υπήκοοι του Βυζαντινού Αυτοκράτορα και στη συνέχεια του Δόγη της Βενετίας ή του Σουλτάνου, πολίτες της Ελληνικής Δημοκρατίας ή της Κυπριακής Δημοκρατίας, μέλη των ελληνικών κοινοτήτων των Η.Π.Α., της Αλεξάνδρειας ή της Μαριούπολης. Αυτό που τους συνδέει όλους είναι αυτό που ο Beaton θεωρεί το πιο σημαντικό «εξαγώγιμο προϊόν»: η ελληνική γλώσσα.
Αυτή η γλώσσα ήταν πράγματι πολύ διαδεδομένη και χρησίμευε ως lingua franca για πάρα πολλές εθνικές ομάδες και πολιτισμούς. Στην ακμή του, ο ελληνιστικός κόσμος εκτεινόταν πέρα από τα βουνά Hindu Kush στο σημερινό Πακιστάν μέχρι τη νότια Γαλλία, η εμβέλειά του αποκαλύφθηκε σε τοπωνύμια που διατηρούνται μέχρι σήμερα. Η Αλεξάνδρεια, η Νάπολη, η Νίκαια – όλα είναι κληρονομιές ενός κόσμου που κάποτε ήταν, κατά κάποιο τρόπο, «ελληνικός». Όσο τεράστιος ήταν, όμως, ο ελληνιστικός κόσμος, η πολιτιστική επιρροή των Ελλήνων κατά τη διάρκεια των χιλιετιών ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Ο κόσμος είναι γεμάτος με την αρχιτεκτονική τους. Τα πανεπιστημιακά προγράμματα σπουδών και οι πολιτικές δομές, μεταξύ άλλων κοινωνικών μορφών, αντλούν από τα ήθη και τους θεσμούς τους. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Beaton, οι Έλληνες είχαν φτάσει παντού!
Με το ζωντανό, εύληπτο και ανεπιτήδευτο ύφος του, την ευθύτητα και γεμάτη διαύγεια σκέψη του, ο Beaton ξεκινά από τις απαρχές του μινωικού και μυκηναϊκού πολιτισμού, όπου συμπίπτουν οι πρώτοι ομιλητές της ελληνικής και η γέννηση του ελληνικού πολιτισμού. Δεν αφήνει καμία αμφιβολία για τη σημασία και την παγκόσμια επιρροή του ελληνικού πολιτισμού, που πηγάζει σε μεγάλο βαθμό από τη λογοτεχνία. Τονίζει ότι όπου ταξίδευαν οι Μυκηναίοι έμποροι με τα μικρά πλοία τους, έφερναν μαζί τους και τη γλώσσα τους, ακόμα και στην πόλη της Τροίας. Η μυκηναϊκή εποχή δημιούργησε συλλογικές μνήμες που επιβίωσαν γιατί αργότερα καταγράφηκαν. Ως αποτέλεσμα, αυτοί οι μύθοι και οι θρύλοι που αποτυπώθηκαν γραπτώς είναι ακόμα γνωστοί σε εμάς σήμερα –μέσα από τις τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη και τα επικά ποιήματα του Ομήρου– και δεν έπαψαν ποτέ να διαβάζονται, να αντιγράφονται, να τελειοποιούνται και να σχολιάζονται.
Με αυτόν τον τρόπο, ο γλωσσικός ορισμός του Beaton για τους Έλληνες είναι πολύ περισσότερο από ένα αφηγηματικό πλαίσιο. Μπαίνει στην καρδιά ενός μακροχρόνιου ακαδημαϊκού ερωτήματος και μιας από τις πιο φορτισμένες συζητήσεις μεταξύ των ίδιων των σύγχρονων Ελλήνων: τι «μετράει» ως ελληνικό; Η σημερινή ελληνική εθνικιστική απάντηση –η οποία γενικά επικαλείται τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό παράλληλα με μια σχετικά πρόσφατη προγονική σύνδεση με τα εδάφη που σήμερα αποτελούν την Ελλάδα– είναι σαφώς άκαμπτη και περιορισμένη.
Το έργο του Beaton αποκαθιστά πολλαπλές ταυτότητες στους Έλληνες, αντανακλώντας το βάθος και την πολυπλοκότητα όλων όσων υπήρξαν στη μακρά ιστορία τους. Όπως το έθεσε ο Σεφέρης στην ομιλία του για το Νόμπελ, η Ελλάδα του σήμερα είναι μια μικρή χώρα, με τεράστια, όμως, κληρονομιά. Ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα της Ελλάδας και αναμφισβήτητα το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμά της σήμερα είναι αυτή η ταυτόχρονη ταπεινοφροσύνη και το ήθος που κατακτά τον κόσμο και ο Beaton είναι σίγουρα ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση για να μας πει αυτήν την ιστορία.
