Στα όρια του ανθρώπινου σώματος

Του Νίκου Βελιώτη,

Πόσες μέρες μπορεί να ζήσει ο μέσος άνθρωπος χωρίς φαγητό; Πόσες μέρες αντέχει χωρίς ύπνο; Τέτοιας φύσης ερωτήματα προκύπτουν όταν έρχεται η κουβέντα σε θέματα που εξετάζουν τα όρια της πολύπλοκης μηχανής που ονομάζουμε ανθρώπινο σώμα. Η αντοχή σε ακραίες συνθήκες, που ορισμένες φορές επιδεικνύει το σώμα μας, είναι πέρα από κάθε λογική, τέτοια ώστε να χρησιμοποιήσουμε τη φράση «θαύμα της φύσης».

Πόσο αντέχουμε χωρίς φαγητό;

Η ανάγκη για τροφή εκδηλώνεται ως η πιο έντονη βιολογική ανάγκη και είναι άμεσα συνυφασμένη με την επιβίωση.  Για τον μέσο άνθρωπο του δυτικού κόσμου η καθημερινή κατανάλωση τροφής είναι αυτονόητη. Για ένα μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει κάτω από τα όρια της φτώχιας, οι περίοδοι ασιτίας είναι η καθημερινότητα. Τι θα γίνει αν ένας άνθρωπος του δυτικού κόσμου ξαφνικά σταματήσει να τρέφεται και βιώσει κι αυτός καταστάσεις ασιτίας;

Η απάντηση σχετίζεται με τη ρύθμιση του μεταβολισμού, που ανάλογα με τις συνθήκες και τις μέρες της ασιτίας, χρησιμοποιούνται διαφορετικές  πρώτες ύλες ως καύσιμα για να συντηρηθεί ο οργανισμός μας. Πρώτη προτεραιότητα της μεταβολικής αυτής ρύθμισης είναι η εξασφάλιση ενέργειας για την ορθή λειτουργία του εγκεφάλου και η δεύτερη η διατήρηση της σωματικής δομής (μυς, όργανα, πρωτεΐνες).

• 1^η μέρα ασιτίας

Η κύρια πηγή καυσίμου του εγκεφάλου είναι το σάκχαρο γλυκόζη. Τη γλυκόζη την προσλαμβάνουμε από την τροφή, αποθηκεύεται στον οργανισμό και σε φυσιολογικά επίπεδα τροφοδοτεί ενεργειακά τον εγκέφαλο. Ένα 24ώρο χωρίς φαγητό και, άρα, χωρίς εξωγενή πρόσληψη γλυκόζης, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των επιπέδων της. Ως προς το καύσιμο, ο μεταβολισμός πλέον στρέφει την προσοχή του στη χρήση των αποθηκών γλυκόζης, το γλυκογόνο. Το γλυκογόνο είναι η αποθηκευτική μορφή της γλυκόζης που ως τέτοια βρίσκεται στο συκώτι και στους μύες. Όταν τα επίπεδα γλυκόζης πέσουν, το συκώτι απελευθερώνει την αποθηκευμένη γλυκόζη, καλύπτοντας τις ενεργειακές ανάγκες. Το γλυκογόνο είναι, δηλαδή, η ενεργειακή ρεζέρβα που χρησιμοποιείται για μικρή περίοδο ασιτίας.

• 3^η  μέρα ασιτίας

Μετά από διάστημα 2-3 ημερών χωρίς λήψη τροφής, τα αποθέματα γλυκογόνου, όπως είναι λογικό, έχουν στερέψει. Η πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται, πλέον, ως καύσιμο είναι τα λιπαρά οξέα. Ο οργανισμός βρίσκεται σε μια φάση τρομερών μεταβολικών αλλαγών και τα λιπαρά οξέα  διασπώνται σε κετονοσώματα. Ο εγκέφαλος σε αυτό το διάστημα αλλάζει «διατροφικές συνήθειες» και στη θέση της γλυκόζης καταναλώνει τα κετονοσώματα, σε μια προσπάθεια εξοικονόμησης της σταδιακά μειούμενης  γλυκόζης.

• 1^η  εβδομάδα ασιτίας

Τα κετονοσώματα έχουν γίνει, πλέον, το κύριο καύσιμο του εγκεφάλου.

• 3^η εβδομάδα ασιτίας

Τα λιπιδιακά αποθέματα εξαντλούνται και η μόνη διαθέσιμη πηγή ενέργειας είναι οι πρωτεΐνες. Οι πρωτεΐνες είναι αυτές που επιτελούν τις λειτουργίες του οργανισμού και εξασφαλίζουν τη δομή του. Σε αυτή τη φάση, ως έσχατη λύση, οι πρωτεΐνες αρχίζουν και διασπώνται. Η αποικοδόμηση των πρωτεϊνών μπορεί να αποφέρει την απαραίτητη ενέργεια για να εξασφαλιστεί η επιβίωση, αλλα με κόστος την ίδια τη λειτουργία του οργανισμού. Η κατάσταση αυτή τελικά θα οδηγήσει σε μεγάλες ζημιές σε ζωτικά όργανα και αργά ή γρήγορα στον θάνατο.

Αυτή είναι η χρονική αλληλουχία των γεγονότων για έναν μέσο άνθρωπο σε περίοδο ασιτίας, καθώς και ο χρόνος επιβίωσης διαφέρουν από οργανισμό σε οργανισμό. Η κρίσιμη περίοδος που καθορίζει το διάστημα επιβίωσης είναι η περίοδος κατανάλωσης των κετονοσωμάτων μέχρι και πριν την έναρξη της πρωτεϊνικής αποικοδόμησης, μια κατάσταση που αν δεν ληφθεί τροφή είναι τελεσίδικη. Το παράθυρο αυτό εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως είναι η ηλικία, το φύλο, η σωματική κατάσταση, αλλά κυρίως το μέγεθος των αποθεμάτων σε τριακυλογλυκερόλες (λιπαρό οξύ). Τελικά, ένας άνθρωπος σε ασιτία αρχίζει να είναι αδύναμος στο διάστημα μεταξύ 30-50 ημερών. Σε αυτό το διάστημα, μπορεί να «πέσει» σε κώμα, σε μια ύστατη προσπάθεια αυτοσυντήρησης και μείωσης του μεταβολικού ρυθμού. Τελικά, το διάστημα που εξαντλείται η αντοχή του μέσου ανθρώπου είναι 43-70 ημέρες. Η μέγιστη περίοδος ασιτίας που έχει καταγραφεί ποτέ είναι 382 μέρες!

Πόσο αντέχουμε χωρίς ύπνο;

Η απαντηση στο 2^ο ερώτημα που τέθηκε στην αρχή του άρθρου δεν είναι ξεκάθαρη, όπως γίνεται σχεδον σε όλα τα βιολογικά ερωτήματα. Εντούτοις, υπάρχει μια ανέκδοτη ιστορία για έναν έφηβο από την Κίνα που κατάφερε να παραμείνει άυπνος για 11 ημέρες! Ο ύπνος είναι ζωτικός για την επιβίωση και τη σωστή λειτουργία του οργανισμού και η έλλειψη αυτού οδηγεί σε πολλές διαταραχές της ομοιόστασης. Τι γίνεται, όμως, στο σώμα μας αν δεν κοιμηθούμε για σειρά ημερών;

• 1^η μέρα χωρίς ύπνο

Ο εγκέφαλός μας, για να παλέψει την ανάγκη για ύπνο, εκκρίνει στρεσογόνες ορμόνες, όπως η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη. Το στρες που προκαλείται ουσιαστικά κρατάει τον οργανισμό σε εγρήγορση και εν τέλει ξύπνιο. Σε ένα 24ωρο αυπνίας, ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν να βρίσκεται  υπό την επήρεια αλκοόλ. Πιο συγκεκριμένα, δεν υπάρχει κριτική σκέψη, καλή μνήμη, συγκέντρωση και ο χρόνος αντίδρασης είναι μεγάλος. Τα συμπτώματα αυτά είναι λίγο πολύ οικεία σε όλους μας, αφού οι περισσότεροι έχουν ξενυχτήσει για μια μέρα είτε για να προετοιμαστούν για μια δύσκολη εξεταστική είτε λόγω δουλειάς είτε λόγω διασκέδασης.

• 36 ώρες χωρίς ύπνο

Τα συμπτώματα του πρώτου 24ώρου γίνονται εντονότερα και οργανισμός βρίσκεται σε μια κατάσταση παρατεταμένου στρες. Αποτέλεσμα αυτού είναι η αύξηση της αρτηριακής πίεσης και του καρδιακού ρυθμού και η διαστολή των αγγείων. Επιπλέον, επικρατεί μια τεράστια ορμονική ανισορροπία στον εγκέφαλο που έχει ως αποτέλεσμα την έντονη εναλλαγή διάθεσης και την πρόκληση άγχους. Το σώμα είναι εμφανώς ταλαιπωρημένο και η αίσθηση κόπωσης ακόμα εντονότερη, ενώ όλη αυτή η κατάσταση μπορεί να οδηγήσει σε ένα καρδιακό επεισόδιο.

• 2 μέρες χωρίς ύπνο

Πλέον, ο οργανισμός έχει εισέλθει σε μια κατάσταση υπερλειτουργίας και υπερδιέγερσης. Ο εγκέφαλος για να ανταπεξέλθει καταφεύγει σε μικρές παύσεις, 3-15 δευτερολέπτων, κατά τις οποίες σταματάει κάθε εγκεφαλική λειτουργία, που ονομάζονται μικρο-ύπνοι. Ο εγκέφαλος, δηλαδή, κάνει σύντομες επανεκκινήσεις για να μειώσει τα επίπεδα στρες, στην ίδια λογική με έναν υπερφορτωμένο υπολογιστή, στον οποίο  απαιτούνται επανεκκινήσεις για να μην «κολλάει».

• 3 μέρες χωρίς ύπνο

Στο διάστημα αυτό έχουν αρχίσει οι παραισθήσεις, συμπτώματα όπως άνοια, αδυναμία επεξεργασίας του χώρου, μείωση της συνείδησης και παράνοια. Επιπλέον, μειώνεται δραματικά η ανοσολογική ικανότητα του οργανισμού και αυτός γίνεται πολύ ευαίσθητος σε λοιμώξεις. Το πόσο θα επιβιώσει το άτομο από αυτό το σημείο και έπειτα, δεν μπορεί να αποσαφηνιστεί και διαφέρει ανάλογα με τον οργανισμό και τις συνθήκες. Η κατάσταση είναι αναστρέψιμη, αν τελικά το άτομο κοιμηθεί.

Προφανώς, υπάρχουν πολλά τέτοια ερωτήματα (πόσο αντέχουμε χωρίς ύπνο/φαγητό) και προσαρμοστικοί μηχανισμοί που δοκιμάζουν τα όρια του ανθρώπινου σώματος.  Μερικά από αυτά είναι πιο πρακτικής και βιολογικής φύσεως, όπως ποια είναι η μέγιστη υδροστατική πίεση που αντέχει το σώμα, ενώ αλλα είναι πιο χαλαρά και περίεργα, όπως ποιο είναι το μέγιστο μήκος των νυχιών. Τα ερωτήματα αυτά μπορούν να αποτελέσουν τη βάση μιας μεγάλης επιστημονικής έρευνας και να δώσουν χρήσιμα δεδομένα για την κατανόηση του κόσμου και του σώματός μας.

Είναι στη φύση του ανθρώπου να έχει περιέργεια και να δοκιμάζει τα όρια. Πολλοί αναζητούν διασκέδαση και αδρεναλίνη σε δραστηριότητες, όπως η αναρρίχηση, που βασίζονται σε ένα παιχνίδι με τα όρια. Από την άλλη, υπάρχουν παθήσεις και καταστάσεις όπου άνθρωποι είτε υποβάλλουν τον εαυτό τους, είτε αναγκάζονται να ζουν στα όρια της ανθρώπινης φύσης. Για παράδειγμα, όσον αφορά την ασιτία που αναλύθηκε παραπάνω, πολλά κορίτσια με νευρογενή ανορεξία κινούνται το άκρο της ασιτίας, καθιστώντας τη μια από τις συχνότερες διατροφικές διαταραχές στις νεαρές κοπέλες. Τα όρια όσο και αν είναι ορισμένες φορές εντυπωσιακά, άλλο τόσο είναι και επικίνδυνα και καλό είναι να τοποθετούμε τον εαυτό μας εντός αυτών. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν ακόμα πολλές κενές σελίδες στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες που περιμένουν να καλυφθούν από «θαύματα της φύσης» και που σχετίζονται με τα όρια του ανθρώπινου σώματος.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• How Long Can You Go Without Food?, verywellhealth.com. Διαθέσιμο εδώ
• What Happens to You When You Don’t Sleep for Days, everydayhealth.com. Διαθέσιμο εδώ 
• Fuel metabolism in starvation, annualreviews.org. Διαθέσιμο εδώ