Του Νίκου Διονυσάτου,
Το τελευταίο διάστημα, στη νορβηγική πολιτική σκηνή πρωταγωνιστούν, για άλλη μια φορά, τα δικαιώματα των Sami ιθαγενών, που κατοικούν στο βόρειο τμήμα της χώρας. Μετά τους εορτασμούς της 6ης Φεβρουαρίου, που έχει ανακηρυχθεί εθνική ημέρα του λαού Sami από το νορβηγικό κράτος, δεν άργησε να έρθει και πάλι στην επιφάνεια ένα μείζον κοινωνικοπολιτικό ζήτημα για τη χώρα.
Στην περιοχή του Fosen, στην κεντρική Νορβηγία, παρά την αντίθεση του Νορβηγικού Ανώτατου Δικαστηρίου τον Οκτώβριο του 2021, χτίστηκε ένα από τα μεγαλύτερα αιολικά πάρκα της Ευρώπης, πάνω σε γη που ανήκει στους Sami και στην οποία παραδοσιακά έβοσκαν τα κοπάδια των ταράνδων τους. Οι ανεμογεννήτριες όχι μόνο συρρίκνωσαν την περιοχή της βοσκής, αλλά με τους ήχους τους ταράζουν τα ζώα και, ουσιαστικά, βάζουν «ταφόπλακα» στην κτηνοτροφική οικονομία της περιοχής. Η υπόθεση έλαβε μεγάλες διαστάσεις, ενώ πλάι στους Sami διαδήλωσε στο κέντρο του Όσλο και η Greta Thunberg, δίνοντας διεθνή ορατότητα στο θέμα και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την οικολογική υπόληψη των Νορβηγών, οι οποίοι είναι παγκόσμιοι πρωταθλητές στην «πράσινη» ενέργεια.
Το πρόσφατο πρόβλημα με τις ανεμογεννήτριες σε εδάφη των Sami, ωστόσο, δεν είναι κάτι καινούργιο για την περιοχή. Στο παρελθόν, υπήρξε αντίστοιχο παράδειγμα και στη Σουηδία, στην πόλη Piteå, στην οποία η Κυβέρνηση της Στοκχόλμης έχτισε ένα από τα μεγαλύτερα αιολικά πάρκα στον κόσμο, μέσα στον Αρκτικό Κύκλο, για άλλη μια φορά σε εδάφη των Sami. Έτσι, τόσο οι Κυβερνήσεις της Σουηδίας, όσο και της Νορβηγίας έχουν δεχτεί έντονη κριτική για τη μεταχείρισή τους απέναντι στον ιθαγενή λαό της Λαπωνίας, παρά τη φαινομενική υποστήριξη που έχουν επιδείξει τις τελευταίες δεκαετίες. Πέρα από τις ανεμογεννήτριες, άλλωστε, υπάρχουν κι άλλα ζητήματα μεταξύ του κρατικού παράγοντα και των Sami, όπως τα δικαιώματα στην αλιεία και το νερό, αλλά και οι εξορύξεις στα εδάφη των αυτοχθόνων.
Αυτές είναι μόνο οι πιο πρόσφατες εντάσεις, κι όσες γίνονται γνωστές. Σε αντίθεση με τις κοινότητες των Sami σε Νορβηγία, Σουηδία και Φινλανδία, οι οποίες διαθέτουν τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματά τους, και παρά τα προβλήματα, εξακολουθούν να διεκδικούν ελεύθερα ό,τι είναι δίκαιο γι’ αυτούς. Οι Sami της Ρωσίας δεν απολαμβάνουν σε καμία περίπτωση τέτοια προνόμια. Κατά την τσαρική, σοβιετική και σύγχρονη περίοδο της Ρωσίας, η κουλτούρα, η γλώσσα και η γαιοϊδιοκτησία των Λαπώνων περιορίστηκε και καταπατήθηκε συστηματικά, με αποτέλεσμα την αφομοίωση και εξαφάνιση των περισσότερων από τις Sami κοινότητες της χώρας. Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι αυτή ήταν η κατάσταση που επικρατούσε, εν πολλοίς, και στα κράτη της Σκανδιναβίας κατά το παρελθόν.
Η ιστορία της αλληλεπίδρασης, αρχικά, και στη συνέχεια της κατάκτησης, των Sami από τους νοτιότερους γερμανικούς λαούς, είναι μακραίωνη και σε πολλές περιπτώσεις εξαιρετικά δυσάρεστη. Παρά τις πρώτες εμπορικές και πολιτιστικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ των Λαπώνων κτηνοτρόφων και αλιέων, και των Βίκινγκ ηγεμόνων της Σκανδιναβίας, μετά τη συγκρότηση των σύγχρονων Βασιλείων της Νορβηγίας και της Σουηδίας, τα πράγματα άλλαξαν με δραματικό τρόπο. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, οι μέχρι πρότινος τραχιές και αφιλόξενες περιοχές του βορρά, όπου έμεναν οι Sami σε σχετική απομόνωση, αποτέλεσαν πεδίο ιμπεριαλιστικής επέκτασης, λόγω των πόρων και των εμπορικών τους δρόμων, τόσο για τη Christiania (όπως λεγόταν παλαιότερα το Όσλο), όσο και για τη Στοκχόλμη.
Με κεντρικό αφήγημα ότι οι Λάπωνες κτηνοτρόφοι δεν ήταν τίποτε άλλο πέρα από παγανιστές άγριοι, οι οποίοι χρειάζονταν «εκπολιτισμό», ειδικά κατά τον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα, Νορβηγοί και Σουηδοί εξαπέλυσαν εκστρατείες εκχριστιανισμού και εκσκανδιναβισμού των Sami, μέσω των οποίων θέλησαν να στερήσουν από τους ιθαγενείς τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα έθιμα και τη γη τους. Μεταξύ 1900 και 1940 μάλιστα, κυρίως στη Νορβηγία, υπήρξαν και εκτεταμένα προγράμματα εποικισμού των γαιών που απαλλοτριώνονταν με διάφορα τεχνάσματα από τους Sami, από Νορβηγούς του νότου, κάτι που επαναλήφθηκε τις επόμενες δεκαετίες και στην περίπτωση της Σουηδίας.
Από τη δεκαετία του 1880, επίσης, μέσω της απαγόρευσης της γλώσσας των Λαπώνων στα σχολεία και σε δημόσιους χώρους και της υποχρεωτικής υιοθέτησης νορβηγικών ονοματεπωνύμων, η πολιτιστική κληρονομία των Sami δέχθηκε ένα ακόμα καίριο πλήγμα. Ένα ιδιαίτερα σκοτεινό κεφάλαιο εκείνης της περιόδου, επιπροσθέτως, ήταν και ο εγκλεισμός – πολλές φορές με τη βία ή μέσω της εξαπάτησης των γονιών – χιλιάδων Sami παιδιών σε ειδικά οικοτροφεία, όπου γινόταν προσπάθεια πλήρους «νορβηγοποίησής» τους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα παιδιά που ήταν τρόφιμοι στα οικοτροφεία έχαναν κάθε επαφή τόσο με τους συγγενείς τους, όσο και με τη γλώσσα και την κουλτούρα τους, πράγμα που τα τραυμάτιζε ψυχικά για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Αλλά, ακόμη και κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Νορβηγίας, πολλοί Sami είδαν τις περιουσίες και τους ιερούς τους χώρους να βεβηλώνονται από τους Γερμανούς και τους Νορβηγούς συνεργάτες τους. Μεταπολεμικά, φυσικά, οι διώξεις και οι καταπιέσεις χαλάρωσαν αρκετά. Ωστόσο, μέχρι και τουλάχιστον τη δεκαετία του ’70, στη Σουηδία και τη Νορβηγία, δεν υπήρχε καμία απολύτως αναγνώριση των αυτόχθονων κοινοτήτων της Λαπωνίας, ούτε φυσικά και ξεχωριστή πολιτική τους εκπροσώπηση. Αυτό άρχισε να αλλάζει κάπως, ήδη, από τα τέλη της δεκαετίας του ’60, με τη συγκρότηση των πρώτων σοβαρών πολιτικών οργανώσεων για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των αυτοχθόνων, αλλά η πλήρης χειραφέτηση και αναγνώριση θα ερχόταν προς τα μέσα και τέλη της δεκαετίας του ’80, πρώτα στη Νορβηγία – όπου ζει η πλειοψηφία των Sami σήμερα – και λίγο αργότερα στη Σουηδία και τη Φινλανδία.
Το 1987 η Νορβηγία τροποποίησε το σύνταγμα της, έτσι ώστε να αναγνωρίζει και να προστατεύει με νόμο τις κοινότητες των Sami, το 1989 ξεκίνησε τη λειτουργία του το Κοινοβούλιο των Sami, ενώ η γλώσσα τους απέκτησε ισότιμη νομική ισχύ με τα νορβηγικά σε αρκετές περιοχές. Στη Σουηδία, η αναγνώριση ήρθε το 1989, το Κοινοβούλιο των Sami ξεκίνησε να λειτουργεί το 1993, ενώ το 1998, η σουηδική Κυβέρνηση πραγματοποίησε δημόσια απολογία για όλα τα δεινά που η χώρα είχε επιφέρει στον ιθαγενή λαό της Λαπωνίας.
Στη Φινλανδία τα πράγματα ήταν κάπως πιο σύνθετα, καθώς παρότι το φινλανδικό κράτος είχε αναγνωρίσει τις κοινότητες των Sami, ήδη, από το 1973, λόγω της πολιτισμικής εγγύτητας μεταξύ των δύο λαών και του συγκριτικά μικρότερου αριθμού αυτοχθόνων, δεν θα αναγνώριζε ως προστατευόμενη την ιθαγενή γλώσσα της Λαπωνίας μέχρι το 1992, ενώ, ακόμη, εκκρεμεί η δημιουργία ενός ξεχωριστού Κοινοβουλίου για τους εκεί Sami. Τέλος, πιο πρόσφατα, κυρίως στη Νορβηγία, θεσπίστηκαν αρκετοί δρακόντειοι νόμοι ενάντια σε κάθε μορφή ρατσιστικών διακρίσεων προς τους Sami, ενώ το 2018 συστάθηκε και ειδική επιτροπή από το νορβηγικό Κοινοβούλιο, για τη διερεύνηση των αδικιών και φρικαλεοτήτων που διαπράχθηκαν κατά την περίοδο της επίσημης πολιτικής της «νορβηγοποίησης» της “Finnmark”, όπως αναφέρεται επίσημα η νορβηγική Λαπωνία.
Καταλήγοντας, λοιπόν, οι Sami, παρόλο που αριθμούν σήμερα μόλις μερικές δεκάδες χιλιάδες σε Νορβηγία, Σουηδία, Φινλανδία και Ρωσία, αποτελούν μια κοινότητα με ιδιαίτερο πολιτισμό και ιστορία, και αυτή η πρόσφατη διαμάχη σχετικά με τα δικαιώματα επί των εδαφών τους, μόνο να ενισχύσει την ορατότητά τους προς τον κόσμο έχει καταφέρει. Τα τελευταία χρόνια, έχουν ανοίξει μουσεία σε διάφορα μέρη της Σκανδιναβίας σχετικά με τη λαϊκή κουλτούρα και τις παραδόσεις των Sami, έχουν ιδρυθεί πανεπιστημιακές έδρες και ερευνητικά ινστιτούτα για τη μελέτη και διάδοση της γλώσσας τους, ενώ οργανισμοί, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, η U.N.E.S.C.O. και ο Ο.Η.Ε. στέκονται –πλέον– στο πλευρό τους.
Ακόμα και την κοινή γνώμη να εξετάσει κανείς σε Νορβηγία, Σουηδία και Φινλανδία, χώρες δηλαδή με βαθιά παράδοση στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η πλειοψηφία υποστηρίζει συχνά το δίκαιο των ιθαγενών. Για τον λόγο αυτό, η Kυβέρνηση του Εργατικού Κόμματος της Νορβηγίας, υπό τον Jonas Gars Støre, έσπευσε κι από την πρώτη στιγμή να μπει σε διαπραγματεύσεις με τους διαμαρτυρόμενους για το ζήτημα, οι οποίες ακόμη λαμβάνουν χώρα. Τώρα, μόνο ο χρόνος θα δείξει εάν η επιμονή των ακτιβιστών από τη Λαπωνία θα κάμψει, τελικώς, την αρχικά αδιάλλακτη στάση της σοσιαλδημοκρατικής Κυβέρνησης του Støre για τη δημιουργία του αιολικού πάρκου…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Greta Thunberg has joined a protest against wind farms. Here’s why, CNN, διαθέσιμο εδώ
- In Finland, Indigenous rights take a backseat. Again, Grist, διαθέσιμο εδώ
- Sami People, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
