Του Ιωσήφ Νασσάρ Τράση,
Σήμερα, αναφερόμαστε συχνά στα συναισθήματα, τη φύση τους και τον ψυχολογικό τους αντίκτυπο. Αντιλαμβανόμαστε τα αμέτρητα συναισθήματα ως ξεχωριστές και αυτόνομες ψυχολογικές υποστάσεις, που επηρεάζουν την εσωτερική μας οργάνωση και ενεργοποιούν ορισμένους αντιδραστικούς μηχανισμούς. Επικρατεί η άποψη πως υπάρχουν εκατοντάδες συναισθήματα, καθένα από τα οποία είναι ξεχωριστό από το άλλο και πως το καθένα οδηγεί σε διαφορετικές αντιδράσεις. Ωστόσο, αν προχωρήσει κανείς σε μια ενδελεχή ανάλυση των συναισθημάτων, τότε θα καταλήξει στο συμπέρασμα πως ορισμένα συναισθήματα δεν αποτελούν πάρα ένα κατασκεύασμα. Ένα κατασκεύασμα με το οποίο επιχειρούμε να περιγράψουμε την ψυχολογική μας κατάσταση μια συγκεκριμένη στιγμή. Παρ΄ όλα αυτά, αξίζει να αναφερθεί πως όλα τα συναισθήματα αποτελούν μετεξελίξεις ορισμένων κεντρικών συναισθηματικών αντιδράσεων και στην ουσία δεν διαθέτουν μια αυτόνομη, αυτοδιοίκητη φύση.
Συγκεκριμένα, τα περισσότερα αποτελούν κατά κάποιον τρόπο ανθρώπινες κατασκευές, μαθημένες μέσω της παρατήρησης, που αργότερα επέβαλαν την παρουσία τους στην ανθρώπινη φύση μέσω της εσωτερίκευσης. Για παράδειγμα, η έκπληξη δεν αποτελεί πάρα ένα συνονθύλευμα σωματικών και ψυχολογικών αντιδράσεων. Όταν εκπλησσόμαστε, ιδρώνουμε και βιώνουμε μια ταχυπαλμία. Ωστόσο, τα ίδια χαρακτηριστικά έχουν ο φόβος, το άγχος, η ταραχή και η έξαψη. Όλα αυτά τα συναισθήματα γεννούν σε έναν βαθμό τις ίδιες σωματικές αντιδράσεις. Το μόνο που αλλάζει είναι ο χαρακτηρισμός τους και το ερέθισμα που τα ενεργοποίησε.
Το ερώτημα που εύλογα προκύπτει, λοιπόν, είναι: πώς θα ήταν η ζωή μας εάν δεν είχαμε προβεί ποτέ στη διάκριση των συναισθημάτων σε διαφορετικές εννοιολογικές οντότητες και απλώς βιώναμε τις συνέπειές τους, θετικές ή αρνητικές; Στην περίπτωση βίωσης άγχους, δεν θα γνωρίζαμε πως βιώνουμε το άγχος και απλώς θα παραδιδόμασταν στον ψυχοσωματικό του αντίκτυπο; Ένα ακόμα ερώτημα που προκύπτει είναι: ποιος θα ήταν ο τρόπος αντιμετώπισης των διάφορων συναισθημάτων που θα νιώθαμε, αν δεν τα γνωρίζαμε καν; Η απάντηση βρίσκεται στην ίδια την ερώτηση. Εφόσον δεν θα γνωρίζαμε καν την έννοια των επιμέρους συναισθημάτων, δηλαδή τα παρακλάδια του δέντρου μιας οικουμενικής συναισθηματικής ύπαρξης, ενδεχομένως δεν θα υπήρχαν και οι διαφορετικοί τρόποι αντιμετώπισής τους. Το σημαντικό σε έναν κόσμο συναισθηματικής φαινομενικά ανυπαρξίας θα ήταν η ενιαία αντιμετώπιση των ψυχοσωματικών συνεπειών. Σε αυτήν την περίπτωση, ωστόσο, είναι βέβαιο πως οι συνέπειες θα ήταν ολοφάνερα μειωμένες, καθώς ένα μεγάλο ποσοστό των συναισθημάτων θα ήταν ανύπαρκτο.
Αυτό που γέννησε πολλά συναισθήματα δεν είναι η εγγενής φύση τους, αλλά η κοινωνική κατασκευή τους. Με λίγα λόγια, καταφέραμε να δώσουμε ζωή σε αμέτρητα συναισθήματα, τα οποία δεν θα έπρεπε εξαρχής να μας απασχολούν, καθώς δεν έχουν λόγο ύπαρξης. Άρα, το συμπέρασμα που προκύπτει είναι πως το κοινωνικο-ιστορικό συγκείμενο καταφέρνει να προβαίνει σε εννοιολογικές κατασκευές, οι οποίες επιδρούν στο κάθε άτομο ξεχωριστά και του γεννούν συναισθήματα, δηλαδή ψυχοσωματικές αντιδράσεις σε περιπτώσεις στις οποίες δεν θα έπρεπε να υπάρχουν. Το συμπέρασμα αυτό δεν περιλαμβάνει φυσικά τα αναγκαία για την επιβίωση συναισθήματα, όπως τον φόβο ή την αηδία, αλλά ορισμένα εξελικτικά άχρηστα συναισθήματα, όπως είναι η αμηχανία. Κανένας άνθρωπος όταν γεννάται δεν νιώθει κοινωνική αμηχανία, στοργή, υπερηφάνεια ή ντροπή. Τα συναισθήματα αυτά μαθαίνουμε να τα βιώνουμε αργότερα στη ζωή, καθώς μας το επιβάλλει η κοινωνική γαλούχηση και εκπαίδευση που λαμβάνουμε.
Αν, ωστόσο, μπορούσαμε να διακρίνουμε ορισμένα υπαρξιακά αδιαμφησβήτητα συναισθήματα, τα οποία διαθέτουν μια εγγενή φύση και έχουν αξία επιβίωσης, τότε θα βλέπαμε ξεκάθαρα πως όλα τα υπόλοιπα δεν αποτελούν πάρα μετεξελίξεις αυτών και εννοιολογικές εξειδικεύσεις. Η συνειδητοποίηση αυτή πιθανότατα δεν θα οδηγήσει στη μεταβολή της συναισθηματικής μας φύσης, καθώς τα οικοδομήματα αυτά έχουν πλέον εσωτερικευθεί στην ιδιοσυγκρασία μας. Θα είχε, ωστόσο, ενδιαφέρον αν δεν προχωρούσαμε ποτέ σε εξειδικεύσεις και διατηρούσαμε ζωντανά μόνο τα αναγκαία συναισθήματα. Σε αυτήν την περίπτωση, ασφαλώς και θα ζούσαμε λιγότερο έντονα, καθώς τη θέση της αμηχανίας, της οργής, της απογοήτευσης κ.λπ. θα την έπαιρνε μια συναισθηματική ανυπαρξία.
Από τη μία, η ελλιπής συναισθηματική διέγερση θα μας προστάτευε από έναν αριθμό επιβλαβών συναισθημάτων, από την άλλη όμως, θα αποστερούσε πολλές μικρές στιγμές ευφορίας, καθώς θα απουσίαζαν πολλά κατασκευασμένα –άχρηστα εξελικτικά μεν– αλλά ευεργετικά για την ψυχική υγεία συναισθήματα. Ο Σπινόζα υποστήριζε πως το συναισθηματικό σύνολο αποτελεί μια αλληλεπιδραστική διαδικασία μεταξύ της χαράς και της λύπης και άρα τα υπόλοιπα συναισθήματα δεν αποτελούν πάρα υβρίδια των δυο αυτών κεντρικών συναισθημάτων. Σε αυτά τα δύο συναισθήματα, ωστόσο, κρίνεται αναγκαίο να προστεθούν και ορισμένα άλλα, όπως ο φόβος, η αηδία και ο θυμός. Αυτά τα πέντε συναισθήματα ίσως αποτελούν τα μοναδικά με πραγματική ύπαρξη και με εγγενές υπόβαθρο, ενώ τα υπόλοιπα αποτελούν κατασκευασμένους απογόνους αυτών, που εισβάλλουν στον συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου επιγενετικά, μέσω της παρατηρητικής διαδικασίας και της κοινωνικής ανατροφής.
Κλείνοντας, θα ήταν ενδιαφέρουσα μια αναθεώρηση του συναισθηματικού φάσματος και η εξέταση του κατά πόσο αυτό διαθέτει σε ορισμένα σημεία του μια πραγματική ή μια επίπλαστη κοινωνικά οικοδομημένη ύπαρξη. Η αποκάλυψη του «συναισθηματικού δουρείου ίππου» θα μπορούσε δυνητικά να φανερώσει πολλά για την πραγματική φύση των συναισθημάτων.
