Του Γιώργου Γαλανάκη,
Με τον όρο «Σεπτεμβριανά» ονομάζουμε τα γεγονότα που συνέβησαν τη νύχτα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε άλλες πόλεις, όπως η Σμύρνη, εναντίον των μειονοτήτων. Πιο συγκεκριμένα, μετά το άκουσμα της είδησης ότι υπήρξε βομβιστική επίθεση εναντίον της οικίας του Κεμάλ Ατατούρκ, αργά το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου, μεγάλη ομάδα διαδηλωτών συγκεντρώθηκε στην πλατεία Ταξίμ, μετά από κάλεσμα διαφόρων φοιτητικών συλλόγων και κυρίως του συλλόγου «Η Κύπρος είναι Τουρκική». Πολλοί, όμως, από τους διαδηλωτές έφυγαν από την πορεία και ξεκίνησαν το καταστροφικό τους έργο, αρχικά από την οδό Ιστικλάλ πετώντας πέτρες στα καταστήματα των μειονοτήτων και, στη συνέχεια, στις περιοχές γύρω από την πλατεία Ταξίμ, όπου ζούσαν και εργάζονταν μειονοτικοί πληθυσμοί. Οι βιαιοπραγίες απλώθηκαν και στα πιο απομακρυσμένα μέρη της Κωνσταντινούπολης. Οι διαδηλωτές κατέστρεφαν σπίτια, καταστήματα, εκκλησίες και, γενικότερα, οτιδήποτε άνηκε στις μειονότητες.
Γεγονός αποτελεί ότι η αστυνομία έμεινε αμέτοχη και ουσιαστικά άφησε ανενόχλητους τους διαδηλωτές να προχωρήσουν στις λεηλασίες. Στην ίδια λογική κινήθηκε και η πυροσβεστική. Βέβαια, ο όχλος δεν αρκέστηκε στην καταστροφή της περιουσίας, προχώρησε σε βιαιοπραγίες, αλλά και σε κλοπές. Πρέπει να αναφερθεί ότι είχε δοθεί εντολή στους επιτιθέμενους να αποφύγουν τις βιαιοπραγίες, αλλά και τις κλοπές. Δεν είναι λίγες οι μαρτυρίες που υπάρχουν για επιθέσεις σε πολίτες, ακόμη και για βιασμούς, αλλά και για αρπαγή προσωπικών αντικειμένων από οικίες, καταστήματα, αποθήκες εμπορευμάτων κλπ. Εκτός από τραυματίες υπήρξαν και νεκροί, οι οποίοι υπολογίζονται γύρω στους 11. Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι δεν ήταν λίγοι οι Μουσουλμάνοι γείτονες που απέτρεψαν επιθέσεις εναντίον των Ελλήνων, Αρμενίων ή Εβραίων γειτόνων τους.
Επεισόδια σημειώθηκαν και σε άλλες πόλεις τις Τουρκίας, η έντασή τους, όμως, δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτά της Κωνσταντινούπολης. Στη Σμύρνη κατέβασαν και έκαψαν την ελληνική σημαία που είχε υψωθεί στα πλαίσια διεθνούς έκθεσης, λιθοβόλησαν το ελληνικό περίπτερο και έκαψαν το κτίριο που στεγαζόταν. Επίσης, διαδήλωση έγινε έξω από το ελληνικό προξενείο, που ξέφυγε από τον έλεγχο με αποτέλεσμα οι διαδηλωτές να πυρπολήσουν και να κάψουν ολοσχερώς το κτίριο. Οι εργαζόμενοί του ευτυχώς σώθηκαν. Επιθέσεις σημειώθηκαν σε οικίες Ελλήνων μόνιμων κατοίκων, αλλά και αξιωματικών του ΝΑΤΟ. Από το μένος το όχλου δεν ξέφυγε ούτε το βρετανικό πολιτιστικό ινστιτούτο, καθώς το κτίριο άνηκε σε Έλληνα. Τέλος, στην Άγκυρα έγιναν κάποιες φοιτητικές διαδηλώσεις.
Μετά το ξέσπασμα των επεισοδίων, η Κυβέρνηση αντέδρασε και επέβαλλε στρατιωτικό νόμο σε Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη και Άγκυρα. Οι βιαιοπραγίες τέθηκαν υπό έλεγχο, ωστόσο δεν ήταν λίγες οι φορές που στις επόμενες μέρες υπήρξαν επιθέσεις. Η Κυβέρνηση στις πρώτες δηλώσεις της εξέφρασε τη λύπη της για τα επεισόδια και επέρριψε την ευθύνη στους «κομμουνιστές». Αυτές οι δηλώσεις αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία από τους ξένους παρατηρητές, καθώς οι κομμουνιστές στην Τουρκία ήταν πολύ λίγοι, ενώ η υποτονική δράση τους ελεγχόταν από την Κυβέρνηση. Έτσι, η υποκίνηση των επεισοδίων από πλευράς τους φαντάζει (σχεδόν) αδύνατη.
Μόλις στις 7 Σεπτεμβρίου συνελήφθησαν 48 άτομα γνωστά στις αρχές ως κομμουνιστές, όμως στη συνέχεια, επειδή δεν μπορούσε να στοιχειοθετηθεί κατηγορία εις βάρος τους αφέθηκαν ελεύθεροι. Στις επόμενες δηλώσεις της, η Κυβέρνηση έπαψε να αναφέρεται στην εμπλοκή των κομμουνιστών. Τις επόμενες μέρες, η αστυνομία προχώρησε σε συλλήψεις, οι οποίες στην Κωνσταντινούπολη ξεπέρασαν τις 5.000. Όμως, οι συλληφθέντες δεν σχετίζονταν με τους πραγματικούς ενόχους. Σύμφωνα με μαρτυρία «Το Στρατόπεδο Νταβούτ Πασά ήταν γεμάτο ανθρώπους που τους είχαν μαζέψει από τον δρόμο στην τύχη και ήταν αθώοι. Κάθε μέρα έφερναν εδώ εκατοντάδες ανθρώπους, ο εισαγγελέας τους ανέκρινε και τους άφηναν πάλι ελεύθερους. Και την επόμενη μέρα ακολουθούσαν νέες συλλήψεις. Ήθελαν να δώσουν προς τα έξω την εντύπωση πως έψαχναν ειλικρινά για δράστες».
Στην πρώτη κοινοβουλευτική συνεδρίαση μετά τα επεισόδια, ο Φουάτ Κιοπρουλού, Υπουργός και αντικαταστάτης του Πρωθυπουργού, δήλωσε ότι είχαν μεν λάβει γνώση για τη διοργάνωση της διαδήλωσης, αλλά δεν γνώριζαν το σημείο και την ώρα. Στη συνέχεια, για τα γεγονότα μίλησε και ο Πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές, ο οποίος εξέφρασε εκ μέρους του τουρκικού λαού την κατάπληξή του για τα γεγονότα, ενώ υποσχέθηκε αποκατάσταση των ζημιών. Το Υπουργείο Οικονομικών ανακοίνωσε μέτρα ανακούφισης των πληγέντων, όπως ελαφρύνσεις φόρων. Παράλληλα, συστάθηκε επιτροπή με σκοπό τη σωστή διάθεση των αποζημιώσεων, ενώ έγινε πρόσκληση σε ιδρύματα να προβούν σε δωρεές. Οι αποζημιώσεις που τελικά δόθηκαν από το κράτος θεωρήθηκαν φειδωλές, γραφειοκρατικά περίπλοκες και καθυστερημένες.
Στο θέμα της επίρριψης ευθυνών, λίγες μέρες μετά τα επεισόδια φυλακίστηκαν οι ιθύνοντες της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι Τουρκική», οι οποίοι κατηγορήθηκαν για τη διοργάνωση των επεισοδίων. Η οργάνωση ήταν νεοσύστατη, καθώς είχε ιδρυθεί περίπου έναν χρόνο πριν τα επεισόδια, με την παρότρυνση πολλών φορέων, κυρίως φοιτητικών, με σκοπό να προβάλλει στον Ο.Η.Ε την «τουρκική μειονότητα» της Κύπρου. Να σημειωθεί ότι η οργάνωση έχαιρε της υποστήριξης του Πρωθυπουργού Μεντερές, ο οποίος συναντήθηκε προσωπικά με την επιτροπή και δήλωσε δημοσίως τη θέση του. Ο πρωθυπουργός είχε άμεση συνεργασία με τον πρόεδρό της, Χικμέτ Μπιλ, ενώ η οργάνωση έχαιρε κρατικής χρηματοδότησης.
Η συνδρομή των νέων στην ανάπτυξη της οργάνωσης υπήρξε καθοριστική. Η οργάνωση έχαιρε ικανής υποστήριξης, καθώς στην Κωνσταντινούπολη είχε ανοίξει δέκα παραρτήματα. 1 μήνα πριν τα επεισόδια οι δραστηριότητες της οργάνωσης αυξήθηκαν σημαντικά. Λίγες εβδομάδες πριν τα γεγονότα ο ηγέτης των Τουρκοκυπρίων ισχυρίστηκε ότι οι Έλληνες θέλουν να κατασφάξουν τους Τουρκοκυπρίους, ενώ μία μέρα πριν τα επεισόδια, ο Υπουργός εξωτερικών Ζορλού ζητούσε από την οργάνωση περισσότερη δραστηριότητα. Στις 7 Σεπτεμβρίου, φυλακίστηκαν 87 μέλη των προεδρείων μεταξύ των οποίων και ο Μπιλ. Στη φυλακή υποστήριζαν ξεκάθαρα τη συμμέτοχη του κράτους στα επεισόδια. Τον Δεκέμβριο, από το προεδρείο της οργάνωσης απαλλάχτηκαν από τις κατηγορίες τα 70 μέλη. Στη δίκη που έγινε κατά των 17 κατηγορουμένων που διώχθηκαν ποινικά αθωώθηκαν όλοι .
Τα Σεπτεμβριανά αποτελούν γεγονός-σταθμό στην εξέλιξη του τουρκικού εθνικισμού και δείχνουν με τον σαφέστερο τρόπο τη σφοδρότητα αυτού του κοινωνικού κινήματος, αλλά και την επιρροή που αυτό είχε στον τουρκικό πληθυσμό. Η συμμετοχή των νέων ανθρώπων σε αυτά τα γεγονότα είναι αξιοσημείωτη, όπως και η κινητοποίηση μεγάλου αριθμού πολιτών με σκοπό να «υπηρετήσουν» τον εθνικισμό. Κύριος σκοπός της κυβέρνησης εκείνη τη στιγμή ήταν ο αποπροσανατολισμός της κοινής γνώμης από τα οικονομικά προβλήματα μέσω ενός γεγονότος, αλλά και η καταστολή αντιπολιτευόμενων φωνών που επιτεύχθηκε μέσω του στρατιωτικού νόμου και το κλεισίματος του κοινοβουλίου και η εκδίωξη των μειονοτήτων, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία τουρκικής επιχειρηματικής αστικής τάξης.
Είναι γεγονός ότι από ιδρύσεως του τουρκικού κράτους την πρωτοκαθεδρία στο εμπόριο και τις οικονομικές δραστηριότητες είχαν οι μειονότητες, οι οποίες, συνεπώς, αποτελούσαν την αστική τάξη. Τα γεγονότα των Σεπτεμβριανών αποτέλεσαν, λοιπόν, μέρος των συντονισμένων προσπαθειών των τουρκικών κυβερνήσεων για αποδυνάμωση των μειονοτήτων και ανάδειξη των Τούρκων επιχειρηματιών. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι από τα επεισόδια δεν επηρεάστηκε μόνο η ελληνική μειονότητα, αλλά και η αρμενική και η εβραϊκή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Güven, Dilek (2006), Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες, Τα επεισόδια εναντίον των μη Μουσουλμάνων της Τουρκίας (6/7 Σεπτεμβρίου 1955), μτφ., Σοφία Αυγερινού, Αθήνα: Εστία.
- Κατηγορία «Σεπτεμβριανά», mixanitouxronou.gr, Διαθέσιμο εδώ
