Της Θεώνης Παπακωνσταντίνου,
Ο Α έχει καθυστερήσει στο επαγγελματικό του ραντεβού. Βιάζεται. Επομένως, καθώς οδηγεί το αυτοκίνητό του σε κεντρικό δρόμο της Αθήνας, αποφασίζει να μην τηρήσει τους κανόνες του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας και, αντί αυτού, να διασχίσει το δρόμο με κόκκινο φανάρι. Η εν λόγω ενέργειά του είχε ως αποτέλεσμα τη σύγκρουσή του με ένα άλλο αυτοκίνητο, οδηγός του οποίου ήταν ο Β, ο οποίος υπέστη ζημία τόσο στον ίδιο όσο και στο όχημά του. Φέρει κάποια ευθύνη για το ως άνω συμβάν ο Α; Εάν ναι, οφείλει να αποζημιώσει τον Β;
Σύμφωνα με το άρθρο 914 του Αστικού Κώδικα: «Όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει». Με άλλα λόγια, υποχρέωση αποζημίωσης φέρει αυτός που θα προκαλέσει ζημία σε άλλο πρόσωπο με τρόπο παράνομο και υπαίτιο. Όσο κατανοητό κι αν φαίνεται το γράμμα του νόμου, κρίσιμο είναι να γίνει αντιληπτή η σημασία καθεμίας από τις εμπεριέχουσες στη διάταξη έννοιες, οι οποίες αποτελούν και τις προϋποθέσεις της θεμελίωσης αδικοπρακτικής ευθύνης.
Πιο συγκεκριμένα, παρά το γεγονός ότι δεν αναφέρεται ρητώς, είναι αυτονόητο ότι η πρώτη προϋπόθεση είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά. Η εν λόγω συμπεριφορά χρειάζεται να είναι εξωτερική, δηλαδή να εκδηλώνεται σε κοινό και εκούσια, που σημαίνει ότι πρέπει να είναι αποτέλεσμα ελεγχόμενης βούλησης. Επίσης, είναι δυνατό να εμφανίζεται είτε ως πράξη είτε ως παράλειψη. Η εν λόγω συμπεριφορά χρειάζεται να χαρακτηρίζεται ως παράνομη. Ως προς την έννοια του παρανόμου έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες με επικρατέστερη την αντικειμενική, σύμφωνα με την οποία παράνομη είναι κάθε συμπεριφορά, η οποία είναι αντίθετη προς έναν απαγορευτικό ή επιτακτικό κανόνα δικαίου.
Στην ουσία, το ΑΚ 914 εισάγει έναν «λευκό κανόνα δικαίου», διότι δεν αναγράφονται στο ίδιο οι ενέργειες που θεωρούνται παράνομες, παρά παραπέμπει σε άλλους κανόνες και νομοθετήματα, τα οποία επικεντρώνονται στο παράνομο ή μη μιας πράξης. Η παρανομία μπορεί να εκδηλωθεί είτε με την προσβολή του δικαιώματος κάποιου είτε με την προσβολή εννόμου συμφέροντος ή, τέλος, γενικότερα, με την παραβίαση της γενικής υποχρέωσης πρόνοιας και ασφάλειας των άλλων προσώπων, κατά τους κανόνες της καλής πίστης και των χρηστών ηθών.
Ως τρίτη κατά σειρά προϋπόθεση έχει κριθεί η υπαιτιότητα του δράστη. Η υπαιτιότητα προσδιορίζεται ως μια ενδιάθετη κατάσταση, εσωτερική και ψυχική, η οποία διακρίνεται είτε σε δόλο, με τη μορφή της πρόθεσης ή απλώς της αποδοχής μιας κατάστασης, είτε σε αμέλεια, ήτοι τη μη λήψη των απαραίτητων μέτρων. Υπαιτιότητα υφίσταται και στην περίπτωση της ελαφράς αμέλειας, η οποία κρίνεται με μέτρο τον μέσο συνετό άνθρωπο, σύμφωνα με το άρθρο 330 του Αστικού Κώδικα.
Μια ακόμα προϋπόθεση, η οποία σχετίζεται άμεσα με την προαναφερθείσα, είναι αυτή της ικανότητας προς καταλογισμό. Είναι απαραίτητο ο δράστης να αντιλαμβάνεται τη φύση των πράξεών του, ούτως ώστε να μπορούν να καταλογιστούν σε αυτόν. Ο Αστικός Κώδικας προβλέπει περιπτώσεις ατόμων, των οποίων ο καταλογισμός είτε αποκλείεται εντελώς είτε είναι μειωμένος. Συγκεκριμένα, σε αυτές τις περιπτώσεις συγκαταλέγονται οι ανήλικοι, οι κωφάλαλοι και, τέλος, όσοι ευρίσκοντο σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή ή δεν είχαν συνείδηση κατά την τέλεση της παρανομίας (ΑΚ 915–ΑΚ 916–ΑΚ 917). Οι ως άνω περιπτώσεις μπορούν να καταδικαστούν μόνο σε εύλογη (μειωμένη) αποζημίωση, η οποία κρίνεται κατά περίπτωση από το δικαστήριο, σύμφωνα με το άρθρο 918 του Αστικού Κώδικα.
Δε θα μπορούσε να εφαρμοστεί το ΑΚ 914, όμως, εάν η πλήρωση όλων των παραπάνω προϋποθέσεων δεν είχε ως αποτέλεσμα την επέλευση ζημίας. Ως ζημία ορίζεται κάθε δυσμενής μεταβολή στα έννομα αγαθά ενός προσώπου είτε αυτά είναι περιουσιακά, δηλαδή αποτιμητά σε χρήμα (περιουσιακή ζημία), είτε μη περιουσιακά (ηθική βλάβη). Επιπλέον, η ζημία διακρίνεται σε θετική, η οποία αναφέρεται στην υπάρχουσα περιουσία, υπό την έννοια ότι μειώνεται το ενεργητικό της περιουσίας, ενώ αυξάνεται το παθητικό αυτής, και σε αποθετική, που συνεπάγεται τη μη αύξηση του ενεργητικού της περιουσίας ή τη μη μείωση του παθητικού, παρά το γεγονός ότι υπήρχε σχετική προσδοκία ως προς αυτό κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων.
Τελευταία προϋπόθεση, η οποία –ανεξάρτητα από το ότι δεν προβλέπεται ρητώς– αποτελεί τον κρίκο σύνδεσης των ανωτέρω, είναι ο αιτιώδης σύνδεσμος. Με άλλα λόγια, το αποτέλεσμα της ζημίας χρειάζεται να προκλήθηκε σύμφωνα με τη φυσική ροή των πραγμάτων από την παράνομη και υπαίτια συμπεριφορά του δράστη (νόμιμος λόγος ευθύνης).
Επανερχόμενοι, συνεπώς, στο αρχικό μας παράδειγμα, ο Α τέλεσε πράξη ανθρώπινη, η οποία ήταν παράνομη, καθώς παραβίασε τον Κώδικα Οδικής Πληροφορίας (Κ.Ο.Κ.), διασχίζοντας τον δρόμο με κόκκινο φανάρι. Η πράξη του είναι ταυτόχρονα υπαίτια, μιας και αποδέχτηκε το γεγονός ότι η εν λόγω παράβαση –ενδεχομένως– να επέφερε δυσμενείς συνέπειες, αλλά και καταλογιστή, σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα. Τέλος, η παράνομη και υπαίτια συμπεριφορά του είχε ως αποτέλεσμα (αιτιώδης σύνδεσμος) τον τραυματισμό του Β και την πρόκληση βλαβών στο αυτοκίνητό του (ζημία). Κατ’ αποτέλεσμα, ο Α έχει αδικοπρακτική ευθύνη και οφείλει πλήρη αποζημίωση στον Β, διότι του προκάλεσε περιουσιακή ζημία, όσον αφορά τις φθορές του αυτοκινήτου του και τα έξοδα νοσηλείας του, αλλά και εύλογη ικανοποίηση από ηθική βλάβη (ΑΚ 932), καθώς το σοκ που υπέστη από τη σύγκρουση είναι –σχεδόν– αυτονόητο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σταθόπουλος Π. Μιχαήλ, Επιτομή Γενικού Ενοχικού Δικαίου, Εκδόσεις: Σάκκουλας, Α.Ε., Αθήνα, Δεκέμβριος 2016
- Γεωργιάδης Σ. Απόστολος, Εγχειρίδιο Ειδικού Ενοχικού Δικαίου, Εκδόσεις: Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 2014
