Της Κατερίνας Τσαγκαράκη,
Είναι ήδη γνωστή από τα Ομηρικά Έπη η βαρύτητα που έδιναν οι Αρχαίοι Έλληνες στο θέμα του ενταφιασμού των νεκρών. Άλλοτε με πιο σεμνές τελετές και άλλοτε όχι, κυρίως όταν πρόκειται για ήρωες πολέμου ή ακόμη και για επίδειξη πλούτου, πίστευαν πως είναι πολύ σημαντικό να ταφεί κάποιος που έχει πεθάνει με τις πρέπουσες τιμές, για να αναπαυθεί η ψυχή του, και να μην περιπλανιέται άλλο στον κόσμο των ζωντανών. Γι’ αυτό το λόγο, είχαν θεσπίσει νόμους που προέβλεπαν τον ενταφιασμό όσων νεκρών έβρισκαν άταφους, κάτι που πολλές φορές δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Τότε έκαναν μία συμβολική ταφή, αυτό που κάνει και η Αντιγόνη στον αδερφό της Πολυνείκη, ρίχνοντας πάνω στο σώμα του τρείς χούφτες χώμα, καθώς η ίδια δεν μπορούσε να σκάψει και να τον θάψει μόνη της.
Ωστόσο, υπήρχαν και κάποιες κατηγορίες πολιτών που τους στερούσαν το δικαίωμα της ταφής. Πρόκειται συνήθως για προδότες, ιερόσυλους, αυτόχειρες και τυράννους. Μία άλλη νομοθεσία επέβαλε το σεβασμό προς το νεκρό, «ο νεκρός δεδικαίωται» και δεν μπορούσαν να μιλούν άσχημα για εκείνον αφού είχε πεθάνει. Ενώ, πολλοί ήταν οι νόμοι περί ταφικών τελετών με σκοπό τον περιορισμό της πολυτέλειας και της επίδειξης πλούτου από τις αριστοκρατικές οικογένειες της Αθήνας, καθώς ήταν ενάντια στα δημοκρατικά ιδεώδη της πόλης. Έτσι, οι περισσότερες τελετές είχαν ιδιωτικό χαρακτήρα, εκτός από εκείνες που αφορούσαν κάποιον ήρωα πολέμου ή κάποιο δημοφιλή πολίτη. Τότε και μόνο επιτρέπονταν οι πολυτελείς κηδείες με δημόσιο χαρακτήρα.
Η τελετή από τον θάνατο μέχρι την ταφή, διαρκούσε τρείς μέρες και ξεκινούσε με τη διαδικασία της πρόθεσις, της προετοιμασίας δηλαδή, του σώματος του νεκρού, την οποία αναλάμβαναν οι γυναίκες της οικογένειας. Η πρόθεσις διαρκούσε δύο μέρες και γινόταν στο σπίτι του νεκρού, δείχνοντας έτσι την ιδιωτικότητα της τελετής. Κατά τη διάρκεια αυτής, έπλεναν το σώμα, το άλειφαν με λάδι και αρωματικά έλαια, το έντυναν με ωραία ρούχα, αν ήταν άγαμος ο νεκρός του φορούσαν νυφική περιβολή, μία πρακτική που φτάνει και στις μέρες μας. Τις γυναίκες τις στόλιζαν με κοσμήματα και τοποθετούσαν στο κεφάλι των νεκρών ένα στεφάνι. Ύστερα, ο νεκρός τοποθετούνταν σε μία νεκρική κλίνη και τα πόδια του κοιτούσαν προς την πόρτα, συμβολίζοντας την τελευταία του έξοδο από το σπίτι. Γύρω από την κλίνη τοποθετούσαν ληκύθους, ελαιοδόχα αγγεία με αρωματικά έλαια και αρωματικά φυτά, όπως η ρίγανη, για να αρωματίζεται ο χώρος.
Συγγενείς και φίλοι πήγαιναν στο σπίτι για να αποχαιρετήσουν το νεκρό. Οι γυναίκες πλαισίωναν την κεφαλή του νεκρού, η οποία ήταν ανασηκωμένη με μαξιλάρια και το σώμα του ήταν σκεπασμένο με ένα σεντόνι. Χαϊδεύαν και φιλούσαν το νεκρό, θρηνούσαν και οδύρονταν για το χαμό του. Τραβούσαν τα μαλλιά τους, τα οποία έκοβαν και τα αφιέρωναν στο νεκρό, χτυπούσαν το κεφάλι και τα στήθη τους. Οι άνδρες ήταν πιο εγκρατείς και σε ορισμένες περιπτώσεις επιτρεπόταν ο πιο έντονος θρήνος από εκείνους, όπως όταν έχαναν το παιδί τους ή αν ήταν ηλικιωμένοι. Υπάρχουν αναπαραστάσεις αγγείων, που δείχνουν τους άνδρες να χαιρετούν το νεκρό έχοντας σηκωμένο το χέρι τους, με την παλάμη στραμμένη προς την κλίνη.
Αφού τελείωνε η πρόθεσις, τα ξημερώματα της τρίτης ημέρας ξεκινούσε η εκφορά, η μεταφορά δηλαδή του νεκρού στο χώρο της ταφής. Πραγματοποιούνταν τη νύχτα, για να μην προσβληθεί η πόλη και οι πολίτες από το μίασμα του θανάτου, ενώ οι συγγενείς έπρεπε να εξαγνιστούν με νερό. Ο νεκρός τοποθετούνταν σε φέρετρο και τον μετέφεραν ή στα χέρια ή με άμαξα στο νεκροταφείο, το οποίο βάσει νόμου, έπρεπε να βρίσκεται εκτός της πόλης. Συνοδευόταν από μία σιωπηλή πομπή ανδρών, ενώ στις γυναίκες κάτω των 60 ετών δεν επιτρεπόταν να βρίσκονται στην ταφή. Φτάνοντας στο νεκροταφείο, ξεκινούσε ο ενταφιασμός. Η οικογένεια είχε τη δυνατότητα επιλογής, αν δηλαδή θα έκαιγε το νεκρό και θα τοποθετούσε την τέφρα σε ένα τεφροδόχο αγγείο, το οποίο θα έθαβε μετά ή αν θα τον ενταφίαζε κανονικά. Και οι δύο τρόποι ήταν αποδεκτοί.
Στο νεκρό προσέφεραν διάφορα αντικείμενα, τα λεγόμενα κτερίσματα, τα οποία τοποθετούσαν μέσα στον τάφο. Τα κτερίσματα αυτά ήταν προσωπικά αντικείμενα του νεκρού, που σχετίζονταν με την καθημερινότητά του (όπλα, εργαλεία της δουλειάς, παιχνίδια, κοσμήματα κ.α.), αλλά και προσφορές των συγγενών, κυρίως διακοσμημένα αγγεία, στα οποία απεικονίζονταν συνήθως μυθικές σκηνές σχετικές με το θάνατο. Προσέφεραν επίσης, τροφές και θυσίες ζώων, αλλά και χοές, δηλαδή προσφορές υγρών, όπως γάλα, μέλι, κρασί και νερό. Αφού έκλειναν τον λάκκο, έσπερναν από πάνω δημητριακά, δείχνοντας έτσι ότι η γη άνοιξε για να υποδεχτεί το νεκρό και είναι πλέον έτοιμη να επιστρέψει στη διάθεση των ζωντανών.
Έπειτα από τη νεκρόσιμη τελετή, οι συγγενείς επέστρεφαν στην οικία, όπου είχαν την ευκαιρία να γευματίσουν. Το γεύμα ονομαζόταν περίδειπνον και κατά τη διάρκεια αυτού συζητούσαν και μακάριζαν το νεκρό. Ακολουθούσαν δύο ακόμη τελετές τα «τρίτα» και τα «ένατα» για τις οποίες δεν σώζονται περισσότερες πληροφορίες, ενώ τα ονόματά τους παραπέμπουν στα τριήμερα και τα εννιάμερα που έχουμε σήμερα. Η οικογένεια πενθούσε για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και έμενε για λίγο καιρό απομονωμένη μέχρις ότου νιώσει έτοιμη να επιστρέψει στην καθημερινότητά της μέσα στην κοινωνία. Παρ’ όλα αυτά όμως, το πένθος μπορεί να τελείωνε τυπικά, αλλά η οικογένεια είχε ακόμα υποχρεώσεις απέναντι στο νεκρό. Έπρεπε να επισκέπτονται τον τάφο του νεκρού, είτε κατά τη διάρκεια των ετήσιων τελετών προς τιμήν του, είτε όταν το επιθυμούσαν, οι άνδρες κυρίως, γιατί οι γυναίκες ήταν υπεύθυνες και για τη φροντίδα και την περιποίηση των τάφων, οπότε πήγαιναν συχνότερα.
Έντονο ήταν και το ενδιαφέρον τους για τα ταφικά μνημεία των νεκρών και τη διακόσμησή τους. Όπως σήμερα τοποθετούμε μαρμάρινους σταυρούς με τα στοιχεία του νεκρού, έτσι και τότε τοποθετούσαν μία όρθια μαρμάρινη πλάκα, τη λεγόμενη επιτύμβια στήλη. Η στήλη ήταν διακοσμημένη με ανάγλυφες παραστάσεις από την καθημερινότητα του νεκρού, όπου απεικόνιζαν οικογενειακές στιγμές, παιδιά, κατοικίδια, γυναίκες να καλλωπίζονται, αθλητές κ.α. Πολλές φορές τοποθετούσαν και αγάλματα τάφων, όπως σειρήνες, οι οποίες θρηνούν το νεκρό, σκύλους που φυλούν τον τάφο και λιοντάρια αν ο νεκρός ήταν ήρωας πολέμου. Κάποιοι τάφοι έφεραν και το όνομα του νεκρού επάνω.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαργαρίτη, Κάτια (2021), Θάνατος και ταφή στην κλασική Αθήνα, Θεσσαλία: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας.
- Kurt C. Donna & Boardman John (1994), Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, Αθήνα: Καρδαμίτσα.
- mixanitouxronou.gr, Η ταφή στην αρχαία Ελλάδα. Η περιποίηση του νεκρού, οι μοιρολογίστρες και τα νεκρόδειπνα. Γιατί έκαναν βράδυ τις κηδείες, Διαθέσιμο εδώ
