Tου Χρήστου Πεξομάτη,
Όταν αναφερόμαστε στην κουλτούρα μιας περιοχής, μάς έρχονται πολλές διαφορετικές σκέψεις στο μυαλό. Κουλτούρα είναι η τέχνη, η λογοτεχνία, η μουσική και η γλυπτική. Είναι, επίσης, η θρησκεία, η γλώσσα, οι πεποιθήσεις και ένα κοινό ιστορικό παρελθόν. Σε γενικές γραμμές, είναι ένα σύνολο αξιών και πεποιθήσεων που περνάει από γενιά σε γενιά και αποτυπώνεται στην καθημερινή ζωή. Η κουλτούρα μπορεί να διαμορφωθεί και να διαιωνιστεί σε τοπικό, εθνικό ή και υπερεθνικό επίπεδο. Στόχος μου είναι να εξετάσω το υπερεθνικό επίπεδο της ευρωπαϊκής κουλτούρας, που όχι μόνο ξεπέρασε τα γαλλικά σύνορα του 16ου αιώνα, αλλά σε έναν βαθμό οδήγησε στη διαμόρφωση της Ευρώπης του σήμερα.
Ένα εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι πού εντοπίζεται η αφετηρία της ευρωπαϊκής κουλτούρας. Η απάντηση δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο να δοθεί. Η Ευρώπη, άλλωστε, αποτελείται από πολλές διαφορετικές χώρες και κουλτούρες. Για παράδειγμα, η Αναγέννηση είναι κίνημα που ξεκίνησε από την Ιταλία, ενώ ο Διαφωτισμός από την Αγγλία, αλλά και οι δύο είχαν την τιμητική τους σε μία άλλη χώρα. Η χώρα αυτή είναι η Γαλλία του Λουδοβίκου του 14ου, γνωστού και ως «Βασιλιά Ήλιου». Σε αυτή τη Γαλλία προωθήθηκε το πνεύμα και ο πολιτισμός όσο ποτέ ξανά. Σε αυτή τη Γαλλία κορυφώθηκε η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός, με ονόματα όπως του Βολταίρου και του Ρουσσώ να πρωτοστατούν σε αυτόν τον νέο κόσμο. Πολιτικά, καλλιτεχνικά, φιλοσοφικά και κοινωνικά, ο Γαλλικός πολιτισμός έχει αρχίσει ήδη από τον 16ο αιώνα να προετοιμάζει την Ευρώπη για ένα νέο “status quo”. Η αλλαγή αυτή θα φτάσει σε ένα πρωτόγνωρο στάδιο λίγο αργότερα, με τη Γαλλική Επανάσταση.
Με τη Γαλλική Επανάσταση πρακτικά αμφισβητείται το απυρόβλητο της θρησκείας και της εκκλησίας, εγκαταλείπεται το φεουδαρχικό σύστημα οργάνωσης της οικονομίας, συντάσσεται Σύνταγμα, η Βασιλεία καταργείται και τίθενται οι πρώιμες βάσεις για την προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ένα ζήτημα ιδιαίτερα καίριο μέχρι και στις μέρες μας. Ουσιαστικά, το 1789, τα κυριότερα θεμέλια του σημερινού δυτικού πολιτισμού διαδίδονται με μία δυναμική που δεν έχει υπάρξει ποτέ ξανά στα χρονικά. Τα θεμέλια αυτά, στην εξελιγμένη τους μορφή, εξακολουθούν να επηρεάζουν τη ζωή μας ακόμη και σήμερα.
Προφανώς, μία τόσο έντονη, απότομη και ισχυρή αμφισβήτηση του ”status quo” της εποχής, αποτυπώθηκε πολύ έντονα και στην τέχνη. Η τέχνη είχε ήδη αρχίσει να μεταβάλλεται μέσα από τον Διαφωτισμό, με μία έμφαση στην ανάδειξη των δημοκρατικών ιδεωδών, στην ορμή της τεχνολογικής εξέλιξης, αλλά και στον ίδιο τον άνθρωπο. Οπότε, υπάρχει ένα ήδη άστατο πρόσφορο έδαφος για την ανάδειξη νέων «σχολών», μοντέλων και κυρίως ιδεών. Η τέχνη, άλλωστε, έχει αξιοποιηθεί ιστορικά για τη διάδοση αξιών, ιδεών και σκέψεων σε ποικίλες περιστάσεις. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και οικεία παραδείγματα επηρεασμού της τέχνης για εμάς πρέπει να είναι ο πίνακας «Η Ελλάς Ευγνωμονούσα», που ζωγράφισε ο Θεόδωρος Βρυζάκης, έργο ξεκάθαρα επηρεασμένο από τον πίνακα «Η Ελευθερία οδηγεί το Λαό» (γαλλ. La liberté guidant le peuple) του Eugène Delacroix. Μία λεπτομέρεια εδώ είναι ότι και ο Delacroix ήταν, επίσης, επηρεασμένος από την Ελληνική Επανάσταση, αφού αρκετά έργα του την είχαν ως θεματική. Αντίστοιχος επηρεασμός υπήρξε και στη λογοτεχνία και στην ποίηση.
Μέχρι στιγμής, έχουμε ορίσει την κουλτούρα ως ένα σύνολο πεποιθήσεων που περνάει από γενιά σε γενιά. Το αξιοσημείωτο είναι πως η γενιά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης δεν άλλαξε απλά αυτό το σύνολο, πρώτα το απέρριψε και μετά το γέννησε από το μηδέν. Ο κόσμος τότε, μέσα από τη βία και το χάος, βίωσε μία αλλαγή σε πολλά επίπεδα. Σήμερα, αυτή η αλλαγή αποτυπώνεται σε θεμελιώδεις νόμους των κρατών-μελών της Ε.Ε., και όχι μόνο, σε κοινωνικές θεωρίες, όπως ο φιλελευθερισμός, στην ίδια την ύπαρξη εθνικών κρατών και σε ποικίλους ακόμα τομείς, που ούτε καν μπορούμε να φανταστούμε.
Εν κατακλείδι, ιδέες που πλέον θεωρούνται δεδομένες, ιδέες που τα κράτη της Ευρώπης αξιοποίησαν ως βάση για την ενοποίησή τους τον 20ο και τον 21ο αιώνα, ιδέες στις οποίες οφείλουμε πολλά από τα σημερινά μας δικαιώματα, γεννήθηκαν και διαδόθηκαν σε έναν τόσο διαφορετικό κόσμο από τον δικό μας. Το γεγονός αυτό, όμως, δεν τις εμπόδισε να εξελιχθούν, να αποβάλλουν τις αρνητικές πτυχές τους και, εν τέλει, να διαμορφώσουν λίγο τον κόσμο. Στο μέρος Β’ θα εξετάσουμε που μπορούμε να εντοπίσουμε αυτές τις αξίες σήμερα και πως επηρεάζουν ενεργά την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και τις πολιτικές της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Το πρόσωπο στην τέχνη και στο πνεύμα του Διαφωτισμού, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Napoleonic Code | Definition, Facts, & Significance, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
- Defining Culture, peacecorps.gov, διαθέσιμο εδώ
- The Elements of Culture, pressbooks.howardcc.edu, διαθέσιμο εδώ
