Της Κατερίνας Καλογήρου,
Το νησί του Αγίου Ευστρατίου, γνωστό και ως Άη Στράτης, βρίσκεται στο βορειοανατολικό Αιγαίο μεταξύ της Λήμνου και των Σποράδων και είναι το πιο απομακρυσμένο νησί από στεριά σε όλη την Ελλάδα. Αυτός είναι πιθανότατα και ο λόγος που αποτέλεσε τόπο εξορίας ήδη από την αρχαιότητα. Στα πιο πρόσφατα χρόνια, πάντως, μπορεί να είναι μόνιμος τόπος κατοικίας για λίγους, δεν παύει, όμως, να είναι ένα παραδεισένιο μέρος για να ζει κανείς.
Πιο συγκεκριμένα, στα αρχαία χρόνια, φημολογείται ότι ήταν το νησί Χρύση, όπου στη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου οι Έλληνες εγκατέλειψαν τον Φιλοκτήτη, ήρωα της ομώνυμης τραγωδίας του Σοφοκλή, επειδή είχε κακοφορμίσει η πληγή του από το δάγκωμα ενός φιδιού, σύμφωνα με τη μυθολογία. Κατά τη χριστιανική πίστη, το νησί πήρε το όνομα του από τον Όσιο Ευστράτιο που διώχθηκε από τους Εικονομάχους στα χρόνια του Βυζαντίου και παρέμεινε ως εξόριστος μοναχός σε ένα σπήλαιο του νησιού για κάποιο διάστημα.
Τον 20ο αιώνα, ήταν πολλές οι φορές που ο Άη Στράτης δέχτηκε πολιτικούς εξόριστους σε περιόδους αναταραχών και συγκρούσεων. Ήταν ένα από τα νησιά, όπου κατέληξαν πολλοί από όλους όσοι ήταν αντίθετοι με την πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού, αλλά και κατά τη Δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά αργότερα. Κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο που ακολούθησε, πολλοί κομμουνιστές οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο του Άη Στράτη, όπου περνούσαν φρικτά βασανιστήρια και συχνά έβρισκαν μαρτυρικό θάνατο. Μερικές από τις εξέχουσες προσωπικότητες που υπήρξαν εξόριστοι στο νησί αυτό ήταν ο Μάνος Κατράκης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τάσος Λειβαδίτης και ο Μενέλαος Λουντέμης. Το 1962 σημειώνεται το οριστικό κλείσιμο του Άη Στράτη ως στρατοπέδου εξορίας.
Σήμερα, ο νέος οικισμός του νησιού που χτίστηκε μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1968, αριθμεί περίπου 270 μόνιμους κατοίκους. Στην πλειονότητά τους απασχολούνται στους τομείς της αλιείας, της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, ενώ υπάρχουν και μερικές τουριστικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν οι επισκέπτες είναι περισσότεροι. Για τα λιγοστά παιδιά που ζουν στο νησί, λειτουργεί δημοτικό σχολείο, γυμνάσιο και λύκειο. Ο τόπος αυτός μπορεί να μην έχει πολλές προοπτικές και επιλογές να προσφέρει στους ανθρώπους του, σίγουρα, όμως, δύσκολα θα βρεθεί άλλο μέρος να τον συναγωνιστεί στην απλότητα και την αγνότητα. Η καθημερινότητα στον Άη Στράτη κυλά με ρυθμούς διαφορετικούς από αυτούς των μεγαλουπόλεων και των τουριστικών νησιών. Η ησυχία και η γαλήνη του είναι μάλλον αυτό που κέρδισε όσους έχουν αποφασίσει να ζήσουν εκεί.
Προστατευμένο από ρύπους και καταστροφές που προκαλεί ο ανθρώπινος παράγοντας, το φυσικό περιβάλλον του νησιού παραμένει παρθένο. Από το μικρό λιμάνι του απουσιάζουν τα θορυβώδη πλοία που μολύνουν τα νερά, ενώ οι διάσπαρτες ψαρόβαρκες δεν απειλούν το θαλάσσιο οικοσύστημα. Οι παραλίες δε θυμίζουν σε τίποτα αυτές των πολυσύχναστων τουριστικών προορισμών, αφού ο χρόνος και η πρόοδος της τεχνολογίας φαίνεται να μην τις έχει αγγίξει. Το ίδιο ισχύει και για τον οικισμό: τα γραφικά νησιώτικα σπιτάκια και οι μεγάλοι χωματόδρομοι μαρτυρούν την παραδοσιακή ζωή αυτού του τόπου. Στον Άη Στράτη, δεν υπάρχουν ούτε λεωφορεία, ούτε ταξί, παρά μόνο μερικά ιδιωτικά οχήματα κι αυτό, γιατί οι κάτοικοι δεν χρειάζονται κάτι παραπάνω.
Μπορεί στο παρελθόν το μικρό, αλλά πολύπαθο αυτό νησί να υπήρξε τόπος πόνου, βασανιστηρίων και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, πλέον, όμως, μόνο φυλακή δεν αποτελεί για τους ανθρώπους που ζουν εκεί. Μάλλον θυμίζει έναν μικρό παράδεισο μακριά από την πολυκοσμία και τη φασαρία των μεγαλουπόλεων, όπου οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν μια ήσυχη ζωή κοντά στη φύση. Το νησί που για πολλούς ήταν ο τόπος ενός μαρτυρικού τέλους, σήμερα είναι το μέρος που κάποιοι βρίσκουν τη δική τους ελευθερία…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μουσείο εξορίστων Άη Στράτη, Μουσείο Εξορίστων Αθήνας, exile-museum.gr, διαθέσιμο εδώ
- Υπουργείο Πολιτισμού. Γενική Γραμματεία Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Μουσείο Δημοκρατίας – Άγιος Ευστράτιος, Διεύθυνση Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα, 2008.
