Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
Το σώμα μας έρχεται καθημερινά σε επαφή με πολλούς εξωτερικούς παράγοντες, οι οποίοι έχουν άλλοτε θετικές και άλλοτε αρνητικές επιπτώσεις. Πρέπει, λοιπόν, ο οργανισμός μας να είναι σε θέση να ενσωματώνει ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών ερεθισμάτων, για να ερμηνεύει σωστά το περιβάλλον του και τον τρόπο με τον οποίο οφείλει να ανταποκριθεί σε αυτό. Πώς αναγνωρίζει και αποδέχεται ο εγκέφαλός μάς καθημερινές διαδικασίες, όπως το άγγιγμα ενός αντικειμένου ή την ικανότητα αίσθησης της θερμότητας; Τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνει το σωματοαισθητικό σύστημα, με βάση το οποίο ο οργανισμός αντιλαμβάνεται την αφή, τη θερμότητα, τον πόνο, την ισορροπία, καθώς και τη θέση του σώματος στον χώρο.
Πρωταρχικό σκοπό του σωματοαισθητικού συστήματος αποτελεί η ενημέρωση του εγκεφάλου για την κατάσταση του οργανισμού. Οι υποδοχείς του συγκεκριμένου συστήματος εντοπίζονται σε ολόκληρο το σώμα, όπως στο δέρμα, στους μύες, στα οστά, στις αρθρώσεις και σε εσωτερικά όργανα, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες αισθήσεις (ακοή, όραση, γεύση, όσφρηση), των οποίων οι υποδοχείς βρίσκονται σε εξειδικευμένα όργανα. Για τα εσωτερικά ερεθίσματα, αναλαμβάνουν δράση διάφορα είδη χημειοϋποδοχέων, ενώ για την ιδιοδεκτικότητα (την αντίληψη της θέσης του σώματος στον χώρο), ευθύνη έχουν οι ιδιοϋποδοχείς. Ένα παράδειγμα ιδιοδεκτικότητας αποτελεί η ικανότητα ενός ατόμου να αγγίζει τη μύτη του, έχοντας κλειστά τα μάτια. Τρεις κατηγορίες υποδοχέων αναλαμβάνουν τα εξωτερικά ερεθίσματα:
- Οι μηχανοϋποδοχείς, που είναι υπεύθυνοι για την αίσθηση της αφής
- Οι θερμοϋποδοχείς, οι οποίοι αντιλαμβάνονται τη θερμότητα και, κατ’ επέκταση, τις αλλαγές της θερμοκρασίας
- Οι αλγοϋποδοχείς, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την αίσθηση του πόνου
Επιπλέον, το σωματοαισθητικό σύστημα κατέχει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, της αναπνοής και της ούρησης, ενώ, παράλληλα, επηρεάζει την αντίληψη και τη γνώση. Συγκεκριμένα, πληροφορίες σχετικά με τον καρδιακό παλμό δεν βοηθούν τον εγκέφαλο μόνο στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, αλλά και στον τρόπο που αυτός επεξεργάζεται τα εξωτερικά και συναισθηματικά ερεθίσματα (π.χ. φόβος). Αναμφισβήτητα, ένα από τα σημαντικότερα ερεθίσματα που δέχεται ο οργανισμός είναι αυτό του πόνου. Ο πόνος προσελκύει την άμεση προσοχή του εγκεφάλου και προειδοποιεί για πιθανούς εξωτερικούς ή εσωτερικούς κινδύνους. Το γεγονός αυτό επιτυγχάνεται με την ανταπόκριση ελεύθερων νευρικών απολήξεων στην απελευθέρωση χημικών ουσιών από τραυματισμένο ή κατεστραμμένο ιστό. Σύμφωνα με την έρευνα των Julius και Patapoutian (βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής 2021) οι σωματοαισθητικοί υποδοχείς είναι δίαυλοι ιόντων και η μεταφορά των πληροφοριών γίνεται με τη μορφή ηλεκτρικών σημάτων.
Με ποιον τρόπο, όμως, γίνεται η μεταφορά των πληροφοριών και των ερεθισμάτων στον εγκέφαλο, ώστε, εν τέλει, ο ίδιος να ανταποκριθεί άμεσα σε αυτά; Οι διαφορετικές πληροφορίες των σωματοαισθητικών υποδοχέων μεταφέρονται κατά μήκος των περιφερικών νεύρων στον νωτιαίο μυελό. Εκεί, με την απελευθέρωση των νευροδιαβιβαστών, το σήμα μεταφέρεται στον εγκέφαλο και, συγκεκριμένα, στον θάλαμο και, τελικά, στον σωματοαισθητικό φλοιό. Σε αυτό το σημείο πραγματοποιείται σύνδεση της αίσθησης της αφής, της θερμοκρασίας και της ιδιοδεκτικότητας με τελικό σκοπό τη δημιουργία μιας συνεκτικής και συνειδητής εμπειρίας. Επιπλέον, η επεξεργασία ερεθισμάτων από τους μύες και τους τένοντες πραγματοποιείται στην παρεγκεφαλίδα, με αποτέλεσμα να είμαστε όρθιοι και να κινούμαστε.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια κατηγορία κυττάρων, τα οποία ονομάζονται κύτταρα Merkel. Τα κύτταρα αυτά δεν είναι νευρικά, αλλά κατέχουν σημαντικό ρόλο στην αναμετάδοση των ερεθισμάτων. Είναι επιθηλιακά αισθητικά κύτταρα που λειτουργούν ως μηχανικοί υποδοχείς και σχετίζονται με την αίσθηση της αφής. Εντοπίζονται στη βασική στιβάδα της επιδερμίδας και γύρω από την περιοχή των τριχοθυλακίων. Η βαρύτητα των κυττάρων Merkel αποτυπώνεται γλαφυρά στη σπάνια ασθένεια που προκαλείται από τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό τους, η οποία είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί. Στο καρκίνωμα από κύτταρα Merkel (ή αλλιώς νευροενδοκρινικό καρκίνωμα δέρματος), σχηματίζονται κακοήθη κύτταρα στο δέρμα, που οφείλονται κυρίως στην παρατεταμένη έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία.
Συμπερασματικά, ο τρόπος με τον οποίο δέχεται και επεξεργάζεται ο εγκέφαλος τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος είναι καθοριστικής σημασίας για την ευεξία και σωστή λειτουργία του οργανισμού. Συχνά μια εικόνα, μια μυρωδιά ή ένας ήχος καταλήγουν να έχουν σημαντικότερη βαρύτητα στην καθημερινή επαφή με τον κόσμο γύρω μας, ενώ άλλες αισθήσεις εξίσου απαραίτητες, θεωρούνται δεδομένες. Η αίσθηση της αφής, ο πόνος, η θερμοκρασία και η αντίληψη του χώρου στον οποίο βρισκόμαστε, αποτελούν απαραίτητα εργαλεία για την καθημερινή επαφή με πολλούς εξωτερικούς παράγοντες. Κατά πόσο είναι, λοιπόν, σωστό να αναφερόμαστε στις πέντε αισθήσεις συμπεριλαμβάνοντας και την αφή, απλοποιώντας με αυτόν τον τρόπο τον διαφορετικό συνδυασμό των ερεθισμάτων που αυτή περιλαμβάνει;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Medicine Nobel Prize Goes to Temperature and touch Discoveries, quantamagazine.org. Διαθέσιμο εδώ
- Skin basic Structure and Function, sciencedirect.com. Διαθέσιμο εδώ
- The Senses: The Somatosensory System, dana.org. Διαθέσιμο εδώ
