Του Ιωάννη Περγαντή,
Η αρχαία Αθήνα έχει αποτελέσει πηγή πολλών πρωτοποριών και ανακαλύψεων, οι οποίες έχουν σμιλεύσει κατά μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη δυτική, και όχι μόνο, κοινωνία. Η ανάπτυξη των διαφόρων φιλοσοφικών ρευμάτων, οι εξελίξεις στις τέχνες και στα γράμματα, και η άνθιση των επιστημών, έχουν συμβάλει καίρια στη συγκρότηση του σημερινού τρόπου ζωής. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, η μεγαλύτερη συμβολή της Αθήνας συναντάται στον πολιτικό τομέα, με την διαμόρφωση και την μετέπειτα διαιώνιση της γνωστής σε όλους μας δημοκρατίας.
Ως δημοκρατία (δήμος + κράτος = εξουσία του δήμου) ορίζεται το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία ασκείται από τον ίδιο τον λαό, και όχι από ένα μη αιρετό άτομο (μοναρχία-τυραννίδα) ή κάποια ομάδα ατόμων (ολιγαρχία-αριστοκρατία). Όλες οι αποφάσεις οι οποίες αφορούν το γενικότερο φάσμα της ζωής της πόλης και των πολιτών παίρνονταν με από κοινού συναίνεση, σεβόμενοι τις επιθυμίες της πλειοψηφίας και δίνοντας τη δυνατότητα σε όλους ανεξαιρέτως να εκφέρουν ελεύθερα την άποψή τους, και να αποφασίζουν κατά βούληση. Θεμελιωτής αυτού του νέου τρόπου διακυβέρνησης αποτελέσε ο Κλεισθένης και το μεταρρυθμιστικό του έργο.
Ο Κλεισθένης, γεννηθείς το 570 π.Χ., ήταν γόνος της περίφημης οικογένειας των Αλκμεωνιδών, από την οποία κατάγονται και άλλοι σπουδαίοι Αθηναίοι, όπως ο Περικλής και ο Αλκιβιάδης. Ήταν εγγονός του ισχυρού τυράννου της Σικυώνας Κλεισθένη και γιος του Μεγακλή, ο οποίος ήταν σημαντικό πρόσωπο για την πολιτική ζωή της Αθήνας. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πτώση των Πεισιστρατιδών το 510 π.Χ. και στην καταπολέμηση των υποστηρικτών του ολιγαρχικού πολιτεύματος. Όταν τελικά κατάφερε το 508 π.Χ. να επικρατήσει επί του μεγάλου του πολιτικού αντιπάλου, τον Ισαγόρα, με σύμμαχο την λαϊκή βούληση, προέβη ακάθεκτος στην υλοποίηση των πολιτικών του μεταρρυθμίσεων, οι οποίες θεωρούνται πρόδρομος της δημοκρατίας.
Το έργο του Κλεισθένη έχει το όνομα «Ισονομία» και χαρακτηρίζεται από 4 σημαντικές μεταρρυθμίσεις: την καθιέρωση των 10 φυλών, τη Βουλή των 500, τον θεσμό των 10 στρατηγών και του οστρακισμού.
Οι 10 φυλές
Θέλοντας να εξαλείψει οτιδήποτε το αριστοκρατικό και το οικογενειαρχικό από την αθηναϊκή κοινωνία, ο Κλεισθένης καθιέρωσε 10 νέες «φυλές», περιφέρειες δηλαδή εντός της Αττικής οι οποίες διαιρούσαν χωροταξικά τον ευρύτερο πληθυσμό. Αυτό το σύστημα αντικατέστησε το αντίστοιχο των 4 φυλών που υπήρχε προηγουμένως, το οποίο αναφερόταν κυρίως σε ένδειξη αριστοκρατικής καταγωγής. Η κάθε μια από τις 10 φυλές ονομάστηκε από έναν Αττικό ήρωα και χωρίστηκε σε 3 υποκατηγορίες ή τριττύες. Η κάθε τριττύης αντιστοιχούσε σε μια από τις 3 περιοχές όπου είχε χωριστεί η Αττική: στα Μεσογαία (κεντρική Αττική), Παράλια (παραλιακές περιοχές) και το Άστυ (ο αστικός κλοιός γύρω από την Αθήνα και τον Πειραιά). Οι τριττύες με τη σειρά τους ήταν χωρισμένες και αυτές σε περιοχές, τους δήμους, οι οποίο ήταν χωριά ή αστικές συνοικίες της αττικής υπαίθρου. Με λίγα λόγια, η κάθε φυλή αποτελούνταν από 3 μέρη (το καθένα συνήθως αποκομμένο από το άλλο), τα οποία 3 μέρη διαιρούνταν σε δεκάδες, ή και εκατοντάδες, οικισμούς.
Ο ρόλος των τριττύων ήταν διπλός: στρατιωτικός και πολιτικός. Αρχικά, στο στρατιωτικό σκέλος, στόχευε στη στρατολόγηση ανδρών κατά τη διάρκεια πολέμων με τέτοιο τρόπο, ώστε η κάθε περιοχή να μην εξαντλεί το ανθρώπινο δυναμικό της, διατηρώντας ένα συγκεκριμένο αριθμό ανδρών πίσω στην Αττική, προορισμένο για της ζωτικής σημασίας ασχολίες, της γεωργίας και κτηνοτροφίας. Στο πολιτικό κομμάτι, η τριττύης λειτουργούσε ως παράγοντας σταθεροποίησης. Με την συμπερίληψη ομάδων ανθρώπων διαφορετικών περιοχών στην ίδια φυλή, εξαλείφεται ο τοπικισμός και η κατηγοριοποίηση του πληθυσμού με βάση τον τόπο διαβίωσης. Έτσι, ο πληθυσμός ο οποίος ζει στα βουνά δεν θα νιώθει μειονεκτικά ή δεν θα έχει να χωρίσει κάτι με αυτούς που ζουν στα παράλια, καθώς θα αποτελούν μέρος της ίδιας φυλής, με το συγκεκριμένο σύστημα να εξασφαλίζει ίση εκπροσώπηση για όλους.
Ο δήμος από την άλλη, αποτελεί μικρογραφία μιας πόλης. Με δικούς τους εκλεγμένους δημάρχους, τοπικά ιερά και θέατρα, οι εκατοντάδες δήμοι ανά την Αττική είναι τα «γρανάζια» τα οποία θέτουν σε κίνηση το αθηναϊκό πολίτευμα. Οι κάτοικοι της Αττικής, όταν ενηλικιώνονται, θα πρέπει να αναγράφονται στο ληξιαρχικό μητρώο του δήμου από τον οποίο κατάγονται. Με αυτό το τρόπο, αναγράφονται επισήμως στα πρακτικά της πόλης, διευκολύνοντας κατά πολύ την διοχέτευσή τους στη πολιτική σκηνή της πόλης και τον καθορισμό υποψηφίων για το διάφορα πολιτικά αξιώματα. Αυτό που μετρούσε πια για τη συμμετοχή στα κοινά δεν ήταν η αριστοκρατική καταγωγή, αλλά η ενηλικίωση του ατόμου.
Βουλή των 500
Εμπνευσμένη από την αντίστοιχη Βουλή που θέσπισε ο Σόλων, η Βουλή των 500 αποτελεί τον πολιτικό πυρήνα της πόλης. Επανδρωμένη με ίσους σε αριθμό εκπροσώπους από τη κάθε φυλή (50 βουλευτές από 10 φυλές), η Βουλή αναλάμβανε τη διευθέτηση των καίριων ζητημάτων που βρίσκονταν στο προσκήνιο της πολιτικής σκηνής: καθορισμός χρονικού σημείου σύγκλισης Εκκλησίας του Δήμου (ΕτΔ), προετοιμασία ψηφισμάτων και διαβουλεύσεων προς συζήτησιν της ΕτΔ, ενώ στα πρώτα χρόνια ύπαρξής της προέβαινε και στην εκδίκαση υποθέσεων πολιτειακού και κοινωνικού ενδιαφέροντος. Τα μέλη της (επιλέξιμοι άνδρες άνω των 30) είχαν θητεία για ένα χρόνο, ενώ η προεδρεία του σώματος εναλλάσσονταν μεταξύ των φυλών, με βάση ένα νέο πολιτικό ημερολόγιο που θεσπίστηκε, αποτελούμενο από μόνο 10 «πολιτικούς» μήνες.
Με αυτό το πολιτικό σώμα ουσιαστικά ακυρώνεται το μονοπώλιο εξουσίας ενός ατόμου ή ομάδας, με τον δήμο, τον ίδιο, να αναλαμβάνει την διευθέτηση των πολιτικών ζητημάτων της πόλης. Αν και στο σώμα αυτό δικαίωμα συμμετοχής δεν είχαν οι θήτες, η κατώτερη κοινωνική βαθμίδα της αθηναϊκής κοινωνίας, αυτό δεν αφαιρεί από την βουλή το ισονομικό και προ-δημοκρατικό της χαρακτήρα.
Οι 10 στρατηγοί
Από τη στιγμή που ο πόλεμος ήταν μια πολύ σημαντική παράμετρος για τη ζωή της κάθε πόλης-κράτους, η ανάθεσή του σε άτομα με ηγετικές και στρατηγικές ικανότητες ήταν κάτι το καθοριστικό. Οι 10 αυτοί στρατηγοί εκπροσωπούσαν ισάξια τη κάθε φυλή (ένας για κάθε φυλή) και το αξίωμά τους μπορούσαν να το κρατήσουν για ένα χρόνο, έχοντας όμως το δικαίωμα επανεκλογής. Έτσι, με την εκλογή 10 στρατηγών απευθείας από τον ίδιο τον λαό, με μοναδικό γνώμονα τα χαρίσματα του εκάστοτε υποψηφίου, επιβεβαιώνει ακόμη μια φορά τη στροφή της Αθήνας προς τη δημοκρατία. Τώρα πια πολεμάρχες δεν ήταν γόνοι αριστοκρατικών οικογενειών, οι οποίοι διορίστηκαν μόνο και μόνο επειδή κατάγονται από επιφανείς οίκους, αλλά άτομα από τον ίδιο τον δήμο, τα οποία διαθέτουν τις κατάλληλες ικανότητες, ώστε να υπερασπισθούν κατάλληλα τη πόλη, σε αμυντικούς αλλά και σε επιθετικούς πολέμους.
Οστρακισμός
Μια από τις χαρακτηριστικότερες νομοθεσίες της αρχαίας Αθήνας. Με τον οστρακισμό ο δήμος της πόλης μπορούσε να ψηφίσει και να καταδικάσει σε εξορία το άτομο το οποίο θεωρούσε ότι έθετε σε κίνδυνο τη δημοκρατία. Με την αναγραφή του ονόματος του υποψηφίου πάνω σε όστρακα (κομμάτια σπασμένων αγγείων), 6.000 τουλάχιστον ψήφοι ήταν ικανοί να αναδείξουν κάποιον ως επικίνδυνα φιλόδοξο και υποκινητή ανατροπής του πολιτεύματος. Το άτομο το οποίο ψηφίζονταν καταδικάζονταν σε εξορία για 10 χρόνια, ενώ όλα τα περιουσιακά του στοιχεία παρέμεναν υπό την κατοχή του, αλλά εν τη απουσία του. Στόχος αυτής της μεταρρύθμισης ήταν η διαφύλαξη της σταθερότητας της πόλης και η εκδίωξη όλων όσων είχαν βλέψεις για επιστροφή στο τυραννικό ή ολιγαρχικό της παρελθόν, αφαιρώντας πάλι όλα τα προνόμια από τα χέρια του δήμου.
Το τέλος του Κλεισθένη είναι αμφίβολο, καθώς οι πηγές δεν αναφέρουν σχεδόν τίποτα. Παρόλα αυτά, το έργο και η προσφορά του στην πόλη της Αθήνας ήταν ανεκτίμητο. Οι μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε και οι πολιτικές πρωτοπορίες οι οποίες εφαρμόστηκαν προετοίμασαν το δρόμο για την επικράτηση και τελικά τη διαιώνιση του σπουδαιότερου πολιτικού συστήματος που υπήρξε ποτέ, τη δημοκρατία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lefevre, Francois (2016), Ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου, Αθήνα: Ινστιτούτο Του Βιβλίου-Καρδαμίτσα.
- Wilcken, Ulrich (1976), Αρχαία ελληνική ιστορία, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
- The Cambridge Ancient History (2008), Persia, Greece and the Western Mediterranean C. 525 to 479 B.C., Second Edition, Cambridge: Cambridge University Press.
- van Wees, Hans – Raaflaub, Kurt A. (2009), A Companion to Archaic Greece, Chichester: Wiley-Blackwell.
- worldhistory.org, Cleisthenes, Διαθέσιμο εδώ
