Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,
Η αρχή ne bis in idem έχει τη βάση της στο άρθρο 4 παρ. 1 του Έβδομου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ και αφορά τις ποινικές κυρώσεις. Η κατοχύρωση της αρχής αυτής δεν άργησε να συμβεί και στο δίκαιο της ΕΕ, με το άρθρο 50 του Χάρτη (ΧΘΔΕΕ), με την έννοια ότι δεν επιτρέπεται κανένας να διώκεται ή να τιμωρείται από ποινικό δικαστήριο για αδικήματα, για τα οποία έχει είτε απαλλαγεί με αθωωτική απόφαση είτε καταδικαστεί στον ενωσιακό χώρο και βάσει οριστικής απόφασης ποινικού δικαστηρίου με νόμιμη σύνθεση.
Τα κράτη–μέλη της Ένωσης δεν έχουν ακόμη κυρώσει στο σύνολό τους το Έβδομο Πρόσθετο Πρωτόκολλο. Εντούτοις, ακόμη και από τον ίδιο τον ΧΘΔΕΕ προκύπτει ότι και στην ερμηνεία του ενωσιακού δικαίου λαμβάνεται υπ’ όψιν η νομολογία του ΕΔΔΑ, βάσει της αρχής της ομοιογένειας. Σύμφωνα με αμφότερα τα νομικά κείμενα, τα εξής 4 στοιχεία είναι σωρευτικά απαραίτητα για την εφαρμογή της αρχής: α) να υπάρχουν δύο διαδικασίες ποινικής δίωξης (bis), β) για το ίδιο αδίκημα (idem), γ) κατά του ίδιου δράστη και δ) να υπάρχει οριστική απόφαση.
Η έννοια της «οριστικής απόφασης» έχει αναλυθεί στη νομολογία του ΔΕΕ, αλλά και του ΕΔΔΑ. Στην υπόθεση Kossowski, το ΔΕΕ έκρινε ότι απαιτείται λεπτομερής διερεύνηση της υπόθεσης, προκειμένου να εκδοθεί απόφαση μετά τον καθορισμό της ουσίας της υπόθεσης. Πιο πρόσφατα, στην υπόθεση Mihalache κατά Ρουμανίας, αυτή η απαίτηση λεπτομερούς έρευνας υιοθετήθηκε και από το ΕΔΔΑ, για να καθοριστεί, εάν μια απόφαση περάτωσης της διαδικασίας συνιστά «αθώωση» για τους σκοπούς του άρθρου 4 του Πρωτοκόλλου αριθ. 7 ΕΣΔΑ.
Παρομοίως, το 2016, το ΕΔΔΑ παρέκκλινε από την προηγούμενη νομολογία του και μείωσε ουσιαστικά το πεδίο προστασίας της αρχής ne bis in idem, όσον αφορά τις διττές ποινικές και διοικητικές ποινικές διαδικασίες για το ίδιο αδίκημα. Υπό την έντονη πίεση των συμβαλλόμενων κρατών, που υπερασπίζονται την πρακτική των συστημάτων επιβολής –ταυτοχρόνως– ποινικών και διοικητικών κυρώσεων, στην υπόθεση A και B κατά Νορβηγίας, το Τμήμα Μείζονος Συνθέσεως επαναπροσδιόρισε την έννοια bis (δηλαδή το πότε πραγματικά υπάρχουν δύο διαδικασίες) και παραδέχτηκε ότι, υπό ορισμένες συνθήκες, ένας συνδυασμός ποινικών και διοικητικών διαδικασιών δε συνιστά αλληλεπικάλυψη διαδικασίας, όπως ορίζεται από το άρθρο. 4 του Πρωτοκόλλου αριθ. 7 ΕΣΔΑ. Αντίθετα, διαπίστωσε ότι, όπου οι διπλές διαδικασίες αντιπροσωπεύουν «συμπληρωματικές απαντήσεις σε κοινωνικά προσβλητικές συμπεριφορές» και συνδυάζονται με ολοκληρωμένο τρόπο, ώστε να σχηματίζουν ένα «συνεκτικό σύνολο» για την αντιμετώπιση των διαφορετικών πτυχών του αδικήματος, θα πρέπει, μάλλον, να θεωρούνται ως μέρη μιας ενιαίας διαδικασίας και όχι ως παραβίαση της αρχής ne bis in idem.
Παρομοίως, και το ΔΕΕ έχει αντιμετωπίσει το ζήτημα των κυρώσεων διοικητικής φύσεως που εμπίπτουν στα πλαίσια ποινικών υποθέσεων. Η υπόθεση C-617/10 ήταν σημαντική σε αυτό το πλαίσιο. Ο αιτών, κ. Fransson, φέρεται να παρείχε ψευδείς πληροφορίες, σχετικά με τον φόρο εισοδήματός του και τον φόρο προστιθέμενης αξίας, με αποτέλεσμα την απώλεια της αναθεώρησης για τις σουηδικές αρχές. Μετά τα αρχικά φορολογικά πρόστιμα, κινήθηκαν περαιτέρω ποινικές διαδικασίες κατά του ίδιου προσώπου για τα ίδια γεγονότα, σε μεταγενέστερο στάδιο. Ο κ. Fransson υποστήριξε ότι αυτές οι ποινικές κατηγορίες πρέπει να απορριφθούν, επειδή είχε ήδη τιμωρηθεί για αυτές τις πράξεις, συνεπώς παραβιάζεται το άρθρο 50. Στις 26 Φεβρουαρίου 2013, το Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν έχει εξουσία να εξετάσει τη συμβατότητα με τον Χάρτη της εθνικής νομοθεσίας, που βρίσκεται εκτός του πεδίου εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ. Έκρινε, επίσης, ότι η αρχή ne bis in idem δεν εμποδίζει ένα κράτος-μέλος να επιβάλλει –για τις ίδιες πράξεις, μη συμμόρφωσης με φορολογικές υποχρεώσεις– φορολογική κύρωση και, παράλληλα, ποινική κύρωση, στο μέτρο που η πρώτη κύρωση δεν είναι ποινικής φύσεως.
Παρομοίως και στην υπόθεση Bonda, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η αρχή ne bis in idem μπορεί να εφαρμοστεί μόνο, εάν τα υπό κρίση μέτρα, που προβλέπονται στο άρθρο 138 παράγραφος 1 του Κανονισμού 1973/2004, μπορούν να χαρακτηριστούν ως ποινικές κυρώσεις (αφορούσαν την αφαίρεση ενίσχυσης από αγρότη που υπέβαλε ψευδείς δηλώσεις). Προκειμένου να καθοριστεί, εάν η ποινή είναι ποινική στη φύση της, ενδιαφέρει ο νομικός χαρακτηρισμός στο εθνικό δίκαιο, ο βαθμός αυστηρότητας στην προβλεπόμενη ποινή και η ίδια η φύση του αδικήματος. Έτσι, η απόφαση αναφέρει ότι τα μέτρα που προβλέπονται στη συνέχεια της διάταξης και συνίστανται στον αποκλεισμό ενός γεωργού από τη λήψη ενισχύσεων για το έτος, κατά το οποίο υπέβαλε ψευδή δήλωση της επιλέξιμης έκτασης και στη μείωση της ενίσχυσης αναλογικά για τα επόμενα έτη, δε συνιστούν ποινικές κυρώσεις.
Η αρχή ne bis in idem παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ενωσιακό δίκαιο, καθώς αποτελεί ένα ζήτημα, στο οποίο τόσο η νομολογία του ΕΔΔΑ όσο και του ΔΕΕ πειραματίζονται με διαφορετικούς δρόμους, άλλοτε αποκλίνοντας και άλλοτε συγκλίνοντας το ένα με το άλλο. Οι νομικές έννοιες που αφορούν το ποινικό δίκαιο είναι, άλλωστε, πάντοτε εριζόμενα ζητήματα, καθώς και οι ποινές που προβλέπονται για τους ποινικούς παραβάτες είναι ιδιαίτερα βαριές και μπορούν να στερήσουν από έναν άνθρωπο ως και την προσωπική του ελευθερία. Γι’ αυτό είναι σημαντικό τόσο να υπάρχει ένα υψηλό επίπεδο προστασίας όσο και να πραγματοποιείται διάκριση στο τι συνιστά ποινική κύρωση, ώστε να μπορούν και τα εθνικά κράτη να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά αδικήματα με περισσότερες εκφάνσεις, όπως τα φορολογικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Lasagni, G. & Mirandola, S. (2019). The European ne bis in idem at the Crossroads of Administrative and Criminal Law. EuCrim, issue 2/2019, eucrim.eu, διαθέσιμο εδώ
