Του Σωκράτη Κατσαρού,
Το 1945 αποτέλεσε έτος καμπής, τόσο γιατί τότε πραγματοποιήθηκε το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όσο και γιατί με τις ρίψεις των δύο ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, η ανθρωπότητα και ο πλανήτης γενικότερα, εισήλθαν σε μια νέα εποχή, όχι τόσο ελπιδοφόρα όσο θα ήλπιζε η ανθρώπινη πλειοψηφία.
Για σχεδόν τέσσερα χρόνια, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν το μονοπώλιο της κατοχής πυρηνικών όπλων, τόσο τακτικών όσο και στρατηγικών, μέχρι που και η Ε.Σ.Σ.Δ πραγματοποίησε την πρώτη πυρηνική της δοκιμή το 1949. Η κατοχή τέτοιας τεχνολογίας από το αντίπαλο δέος των Η.Π.Α προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στον Λευκό Οίκο και στο Πεντάγωνο, με αποτέλεσμα τη συνέχιση προσπαθειών για δημιουργία νέων ισχυρότερων πυρηνικών όπλων, που όχι μόνο θα υπερτερούσαν έναντι των Σοβιετικών, αλλά θα μπορούσαν να καταστρέψουν ολόκληρες εκτάσεις γης.
Το 1951 εφαρμόστηκε ένα πρόγραμμα από δύο πυρηνικούς φυσικούς, τον ουγγρικής καταγωγής Ede Teller και τον πολωνικής καταγωγής Stanislaw Ulam για την κατασκευή θερμοπυρηνικών όπλων. Οι θερμοπυρηνικές βόμβες, ή γνωστότερα οι βόμβες υδρογόνου, είχαν σημαντικές διαφορές από τις προηγούμενες πυρηνικές βόμβες. Συγκεκριμένα, ενώ οι μέχρι τότε πυρηνικές βόμβες βασίστηκαν στην πυρηνική σχάση, δηλαδή στη διάσπαση ελαφρών πυρήνων και στην απελευθέρωση ενέργειας, οι νέες πυρηνικές βόμβες βασίστηκαν στην πυρηνική σύντηξη, στη συνένωση πυρήνων και στη μετέπειτα απελευθέρωση ενέργειας.
Επιπλέον, ο πυρήνας των θερμοπυρηνικών βομβών αποτελείται από άτομα του δευτερίου και του τριτίου που είναι ισότοπα του υδρογόνου, στοιχείου ιδανικού για την απελευθέρωση θερμικής ενέργειας. Η τροφοδότηση της βόμβας υδρογόνου όμως, προϋποθέτει την πυροδότηση μιας πυρηνικής γόμωσης (σχάσης) είτε πλουτωνίου είτε ουρανίου στο περίβλημα του πυρήνα του υδρογόνου. Η σχάση θα αυξήσει την θερμοκρασία του πυρήνα σε δεκάδες ή και εκατοντάδες βαθμούς κελσίου, και θα οδηγήσει τα άτομα του δευτερίου και του τριτίου σε σύντηξη στην παραγωγή ατόμων ηλίου και νετρονίων (τα οποία αντιδρούν ακόμη και σε απεμπλουτισμένο ουράνιο), πολλαπλασιάζοντας την εκρηκτική ισχύ κατά εκατοντάδες ή ακόμη και χιλιάδες φορές από ότι ήταν μια απλή πυρηνική βόμβα.
Τον Νοέμβριο του 1952, έπειτα από την έγκριση του προγράμματος των δύο επιστημόνων, οι αμερικανικές αρχές ξεκίνησαν την Επιχείρηση Ivy για την πρώτη δοκιμή μιας θερμοπυρηνικής βόμβας. Η δοκιμή θα γινόταν στην Ατόλη Eniwetok, που ανήκαν στις νήσους Μάρσαλ στον Ειρηνικό Ωκεανό. Η βόμβα βάρους 74 μετρικών τόνων τοποθετήθηκε στην κορυφή ενός πύργου σήματος, σε ύψος 91 μέτρων. Δίπλα στον πύργο σήματος ήταν ένα αλουμινένιο οικοδόμημα απαραίτητο για την πυροδότηση της βόμβας. Η βόμβα αποτελούταν από πυρηνική γόμωση σχάσης με στοιχεία ουρανίου, μόλυβδου και πολυαιθυλενίου για την ισχυρότερη εκπομπή υπεριωδών ακτινών (Χ), ενώ για τα άτομα δευτερίου χρησιμοποιήθηκε μια μονάδα κρυογονικής, καθώς μόνο έτσι μπορούσαν να συντηρηθούν μέχρι τη θέση τους. Όλο το οικοδόμημα ονομάστηκε Mike.
Την 1η Νοεμβρίου στην τοπική ώρα 7:15, η βόμβα εξερράγη με συνολική ισχύ 10 μεγατόνων και 400 κιλοτόνων ΤΝΤ, 650-700 φορές ισχυρότερη από μια βόμβα πλουτωνίου ή ουρανίου. Το πολεμικό ναυτικό και η επιστημονική ομάδα που επέβλεπε την έκρηξη κατέγραψε λίγο αργότερα τη θερμοκρασία που αναπτύχθηκε και την καταστροφή που προκάλεσε. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά, καθώς η θερμοκρασία ήταν πολύ υψηλότερη από εκείνη του ηλίου και δημιούργησε έναν κρατήρα κοντά στα 1500 μέτρα πλάτος και στα 30 μέτρα βάθος. Άλλο ένα στοιχείο που παρατηρήθηκε ήταν ότι μετά την έκρηξη υπήρχαν δύο με τρείς κατά συρροή στρώσεις ωστικών κυμάτων, κάνοντάς την ικανή να αφανίσει μια μεγαλούπολη μαζί με τα περίχωρα και τα προάστιά της. Τέλος, το σύννεφο μανιταριού έφτασε τα 17 χιλιόμετρα μέσα σε 90 δευτερόλεπτα.
Η είδηση της δοκιμής προκάλεσε διθυραμβικά σχόλια, αλλά και ανησυχίες τόσο από την αμερικανική κοινή γνώμη, όσο και από εκπροσώπους της επιστημονικής κοινότητας, μεταξύ αυτών και του «πατέρα της ατομικής βόμβας» Robert Oppenheimer, λόγω της τρομακτικής καταστροφικότητας της βόμβας υδρογόνου. Η χαρά των αμερικανικών αρχών δεν κράτησε για πολύ, καθώς τον επόμενο χρόνο οι Σοβιετικοί πυροδότησαν σε δοκιμή μια δυνητικά θερμοπυρηνική βόμβα εκρηκτικής ισχύος 400 κιλοτόνων. Αν και μακράν μικρότερη σε ισχύ από την αντίστοιχη αμερικανική, η σοβιετική δοκιμή προκάλεσε ανησυχία για το πόσο κοντά τεχνολογικά είχαν φτάσει οι Σοβιετικοί στην ανάπτυξη θερμοπυρηνικών πλέον όπλων.
Παρόλα αυτά, το 1954 οι αμερικανικές αρχές προχώρησαν το πυρηνικό τους πρόγραμμα με μια νέα επιχείρηση, τη μεγαλύτερη που πραγματοποίησαν ποτέ, σε δοκιμές πυρηνικών όπλων στα νησιά Μπικίνι του Ειρηνικού Ωκεανού. Η επιχείρηση αυτή ονομάστηκε «Κάστρο» (Castle). Οι δοκιμαστικές θερμοπυρηνικές βόμβες ονομάστηκαν Bravo, Romeo, Union , Yankee 2 και Nectar. Η δοκιμή ”Castle Bravο” πραγματοποιήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1954 στην τοποθεσία Namu στην Ατόλη των νήσων Bikini και ήταν η μεγαλύτερη πυρηνική δοκιμή των Η.Π.Α, με μέγεθος εκρηκτικής ισχύς 15 μεγατόνων, δηλαδή χίλιες φορές ισχυρότερη από μια πυρηνική βόμβα ουρανίου, σαν εκείνη που ρίχτηκε στην Χιροσίμα (Little Boy). Αν και σχεδιάστηκε η βόμβα να έχει ισχύ 6 μεγατόνων, η προσθήκη επιπρόσθετων αντιδραστικών ουσιών, όπως το υδρίδιο του λιθίου και ισότοπα του λιθίου, προκάλεσε έκρηξη με υπερδιπλάσια ισχύ, εκθέτοντας το στρατιωτικό και το επιστημονικό προσωπικό, καθώς και κατοίκους σε απομακρυσμένα νησιά σε υψηλά ποσοστά ραδιενέργειας.
Η έκρηξη άφησε έναν κρατήρα 2 χιλιομέτρων σε διάμετρο και 76 μέτρων σε βάθος, αλλά το πιο «εντυπωσιακό» ήταν ότι η πύρινη λάμψη έγινε ορατή ακόμη και σε απόσταση 400 χιλιομέτρων, με το ύψος του μανιταριού να ξεπερνά τα 14 χιλιόμετρα ανά λεπτό μετά την πυροδότηση. Η έκρηξη είχε τρομακτικές συνέπειες και στο οικοσύστημα, καθώς μέσα σε μερικές εβδομάδες παρατηρήθηκε ίχνος ραδιενέργειας σε ιχθυοειδή στο Ιαπωνικό αρχιπέλαγος και γενικότερα σε μεγάλο μέρος του βορειοδυτικού Ειρηνικού Ωκεανού. Μάλιστα, από τη ραδιενέργεια επηρεάστηκε και ένα ιαπωνικό αλιευτικό, επαναφέροντας τον φόβο του πυρηνικού ολέθρου στην ιαπωνική κοινή γνώμη, οδηγώντας σε σταδιακές διαδηλώσεις κατά των πυρηνικών δοκιμών. Λίγο αργότερα, στις 26 Μαρτίου, οι Η.Π.Α πυροδότησαν νέα υδρογονοβόμβα με την ονομασία ”Castle Rome”, μεγέθους 11 μεγατόνων, ενώ υλοποιήθηκαν οι δοκιμές Union, Yankee 2 και Nectar μεγέθους 6,9 μεγατόνων, 13,5 μεγατόνων και 1,7 μεγατόνων αντίστοιχα στο δίμηνο Απριλίου-Μαΐου σε άλλες Ατόλες των Bikini. Συγκεκριμένα, η ”Castle Unio” εξερράγη στις 25 Απριλίου, η ”Castle Yankee” στις 4 Μαΐου και η ”Castle Nectar” στις 13 Μαΐου.
Οι επιχειρήσεις Ivy και Castle άνοιξαν τον δρόμο για νέες ατμοσφαιρικές και υποβρύχιες δοκιμές θερμοπυρηνικών βομβών, τόσο στις Η.Π.Α με τις επιχειρήσεις Redwing (1956) Hardtack I (1958) και Dominc I–II (1962) στα νησιά, καθώς και στους συμμάχους τους, Ηνωμένο Βασίλειο και Γαλλία στις υπερπόντιες κτήσεις τους στον Ειρηνικό Ωκεανό. Όμως, η σοβιετική απάντηση στις αρχές της δεκαετίας του 1960, με τις δοκιμές των ισχυρότερων θερμοπυρηνικών βομβών που υπήρξαν ποτέ σε νησιά της θάλασσας Μπάρεντς, η Κουβανική κρίση των πυραύλων το 1962 και η ολοένα και αυξανόμενη ανησυχία της διεθνούς κοινότητας για τις συνέπειες αυτών των όπλων, οδήγησαν στην αποκλιμάκωση των δοκιμών. Συγκεκριμένα, στη Μόσχα το 1963 υπογράφτηκε από τις Η.Π.Α, την ΕΣΣΔ και τη Βρετανία η Συνθήκη Μερικής Απαγόρευσης των Πυρηνικών Δοκιμών (Partial Test Ban Treaty), που απαγόρευε την δοκιμή όλων των τύπων πυρηνικών όπλων σε επιφάνειας ξηράς-θάλασσας, ατμόσφαιρας, συμπεριλαμβανομένης της εξώσφαιρας, καθώς και κάτω από το νερό. Η μοναδική εξαίρεση ήταν οι υπόγειες πυρηνικές δοκιμές σε συγκεκριμένο υπέδαφος, διότι οι συνέπειές τους ήταν μακράν λιγότερο επιβλαβείς για το οικοσύστημα, λόγω της δυνατότητας του υπεδάφους να απορροφά ραδιενεργές ουσίες.
Παρά τους περιορισμούς, όμως, η ανάπτυξη πυρηνικών όπλων, όπως η βόμβα υδρογόνου, συνεχίστηκε και συνεχίζεται από διάφορα πυρηνικά κράτη, ακόμα και από εκείνα που είχαν δεσμευτεί από συνθήκες. Αν και οι πυρηνικές δοκιμές έχουν περιοριστεί στο έπακρον, οι ανταγωνισμοί του 21ου αιώνα ίσως οδηγήσουν εκ νέου σε έναν νέο γύρο ανταγωνισμού εξίσου επικίνδυνο με τον Ψυχρό Πόλεμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Atmospheric Nuclear Weapons Testing 1951 – 1963, energy.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Castle Series 1954, osti.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Operation Castle (March-May 1954), osti.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Operation Castle: Summary Report of the Commander, large.stanford.edu. Διαθέσιμο εδώ
- Operation Ivy 1952, dtra.mil. Διαθέσιμο εδώ
