Της Μαρίας Πέπονα,
Από την πλευρά της Άγκυρας και υπό την ηγεσία του ΑΚΡ υιοθετήθηκε –θεωρητικά– η χάραξη της εξωτερικής πολιτικής με μηδενικά προβλήματα προς τους γείτονες, στο πλαίσιο αναζήτησης μιας νέας θέσης και βαρύτητας λόγου στο διεθνές σύστημα. Αυτό ήταν κάτι το οποίο επιδιώχθηκε την πρώτη περίοδο της εκλογής Erdogan, αλλά δε διατηρήθηκε τόσο σε σχέση με την Ελλάδα και την Κύπρο, όπου οι σχέσεις ήταν πάντοτε δυσλειτουργικές, όσο και σε σχέση με άλλες χώρες.
Αντίθετα, σταδιακά φαίνεται να προχώρησε περισσότερο σε μια πολιτική αλαζονείας, παραμερίζοντας τις ισχυρές συμμαχίες με κράτη, όπως το Ισραήλ και την Αίγυπτο. Ο τουρκικός γεωπολιτικός παράγοντας και, ιδιαίτερα, υπό την ηγεσία του Erdogan επηρεάζεται και δρα, κυρίως, στη βάση τριών αξόνων: το Σύνδρομο των Σεβρών, το Σύνδρομο της Λωζάνης, σε σύνδεση με το λεγόμενο «Εθνικό Συμβόλαιο» (Misak-ı Milli), και το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας».
Αρχικά, το Σύνδρομο των Σεβρών απορρέει από την ομώνυμη συνθήκη, που υπογράφηκε το 1920, μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, που δεν τέθηκε σε εφαρμογή και αντικαταστάθηκε από τη Συνθήκη της Λωζάνης. Σύμφωνα με τη συνθήκη, η ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία θα περιοριζόταν σε ένα μικρό εδαφικά κράτος στη Βόρεια Ασία, με πρωτεύουσα να παραμένει η Κωνσταντινούπολη, ενώ οι υπόλοιπες κτήσεις της θα μοιράζονταν μεταξύ των κρατών της Αντάντ. Ως αποτέλεσμα, το σύνδρομο αυτό που γρήγορα εγκολπώθηκε από την τουρκική κοινωνία, τους θεσμούς και την πολιτική της, σήμερα συνιστά το ψυχικό κατάλοιπο ενός φόβου για νέο διαμελισμό των τουρκικών εδαφών, σε συνάρτηση με την επίμονη καχυποψία έναντι των δυτικών κρατών και αλλοτινών (δυτικών) Μεγάλων Δυνάμεων. Παράλληλα, άλλη πτυχή του συνδρόμου αποτελεί ο φόβος για πολιτική ανάμειξη των εξωτερικών κρατών στα εσωτερικά και εξωτερικά θέματα της Τουρκίας, με αφορμή εγχώριες έριδες.
Σχεδόν έναν χρόνο νωρίτερα, το καλοκαίρι του 1919, στο συνέδριο αντιστασιακών τμημάτων του Ερζερούμ, στο οποίο αναδείχθηκε ξεκάθαρα ως ηγέτης ο Mustafa Kemal Atatürk, διατυπώθηκαν οι τουρκικοί εδαφικοί στόχοι υπό τη μορφή κειμένου που αργότερα έγινε γνωστό με την ονομασία «Εθνικό Συμβόλαιο» ή, λανθασμένα, ως «Εθνικός Όρκος» (Misak-ı Milli), το οποίο προέβλεπε «το αδιαίρετο της χώρας και την αντίσταση κατά της ξένης κατοχής». Το κείμενο επικυρώνεται, στη συνέχεια, από την Εθνοσυνέλευση της Σεβάστειας, που διεξήχθη από τις 20 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου 1919. Επίσης, το «Συμβόλαιο» υπερψηφίστηκε και από την τουρκική νέα Βουλή, εξαιτίας του μεγάλου αριθμού εθνικιστών, καταστρατηγώντας τους συμφωνημένους όρους της Συνθήκης του Μούδρου (31 Οκτωβρίου 1918).
Όταν άρχισαν, μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι συνεδριάσεις, με στόχο την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923), η τουρκική αντιπροσωπεία σκόπευε να προσεγγίσει σε μια μαξιμαλιστικότερη ερμηνεία του τουρκικού Εθνικού Συμβολαίου. Τα εδάφη, τα οποία ζήτησαν στη Λωζάνη, ήταν το Σαντζάκι της Αλεξανδρέττας, η ενδοχώρα της Συρίας ως τον ποταμό Ευφράτη, τη Μουσούλη, τα νησιά του Αιγαίου που γειτνίαζαν με τις ακτές της Ανατολίας, ενώ επεδίωκαν και τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για τη Δυτική Θράκη. Από αυτά παραχωρήθηκαν μόνο η Ίμβρος και η Τένεδος.
Η νέα Τουρκία θα αποτελούνταν από την Ανατολία, την Ανατολική Θράκη και τα παραχωρημένα δυο νησιά και, παρόλο που τα εδαφικά αιτήματα δεν έγιναν δεκτά στο μεγαλύτερο μέρος, η συνθήκη υπογράφηκε. Στο τουρκικό κράτος αναγνωριζόταν, πλέον, η απόλυτη κυριαρχία, κάνοντας, με αυτόν τον τρόπο, πραγματικότητα μόνο τις αρχές του «Εθνικού Συμβολαίου» και ενισχύοντας ακόμα περισσότερο τον Kemal ως πολιτική προσωπικότητα και ήρωα στο εσωτερικό της Τουρκίας.
Το ΑΚΡ βρισκόταν ιδεολογικά πολύ πιο κοντά στα στοιχεία του νεοοθωμανισμού και του συντηρητισμού απ’ ό,τι στον κεμαλισμό και τα όσα πρεσβεύει. Αυτό σημαίνει ότι όσα πέτυχε ο Kemal με τον Ινονού με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, μεταφράζονται στο εσωτερικό του κόμματος ως αποτυχία διεκδίκησης των στόχων του «Εθνικού Συμβολαίου» και ως πλάνα διάσπασης της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με απώτερο σκοπό την εγκαθίδρυση της Τουρκίας, στα πλαίσια των αρχών του εθνικισμού της εποχής και την εξάλειψη του οθωμανικού στοιχείου και παρελθόντος από κάθε τομέα της Κοινωνίας και της Ιστορίας.
Σε σχέση με τη συνθήκη της Λωζάνης, όμως, κατευνάζονταν λόγω της ψυχολογικής επίδρασης που είχε η συνθήκη των Σεβρών σε ότι αφορά την εξωτερική πολιτική. Στην εποχή ηγεσίας του ΑΚΡ, ο σχεδιασμός της εξωτερικής στρατηγικής άλλαξε και από παθητικός μπροστά στους προϋπάρχοντες φόβους των εθνικών κινδύνων, κατάφερε να τους ενστερνιστεί και να μετατρέψει την τουρκική περιφερειακή στρατηγική σε επιθετική και διεκδικητική. Η μεταστροφή αυτή μπορεί να συσχετιστεί με τις εξελίξεις της Μέσης Ανατολής και την εκεί αλλαγή στην ισορροπία ισχύος. Αυτή με τη σειρά της πυροδότησε τις παλιές ανασφάλειες, ήδη από τα μέσα περίπου του 2010. Με το θεωρητικό πλαίσιο του αναθεωρητισμού να προϋπάρχει, αρχίζει να επεκτείνεται στο πολιτικό προσκήνιο μια ενεργότερη δημόσια ρητορική υπέρ της αμφισβήτησης και της αναθεώρησης των συνόρων που όριζε η Συνθήκη της Λωζάνης, από την τουρκική πλευρά.
Το 2016, για πρώτη φορά, οι τουρκικές τάσεις αναθεωρητισμού εκδηλώνονται επίσημα και δημόσια με τα λεγόμενα του Προέδρου Erdogan για «τα σύνορα της καρδιάς», ενώ, ταυτόχρονα, επικρίνονται, στην ίδια ομιλία, ο κύριος διαπραγματευτής της Συνθήκης της Λωζάνης, İsmet İnönü, και ο πολιτικός ηγέτης της περιόδου, Mustafa Kemal, λόγω της «αδυναμίας» τους για την απαίτηση μεγαλύτερων συνόρων. Πράγμα το οποίο δε θα έπρεπε να δημιουργεί έκπληξη, αφού για το ΑΚΡ και τους άλλους υποστηρικτές του αφηγήματος της «Γαλάζιας Πατρίδας», που θα αναλυθεί παρακάτω, η επικρατούσα κατάσταση σήμερα (status quo), ανταποκρίνεται σε μια 2η Συνθήκη των Σεβρών, αφού θεωρούν ότι η Τουρκία αδικήθηκε με τα σύνορα που χαράχτηκαν σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάνης.
Για τον αναθεωρητισμό της Τουρκίας και την πραγμάτωσή του στον σχεδιασμό της θαλάσσιας στρατηγικής, θα πρέπει να εξετάσουμε το λεγόμενο «δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας». Το αφήγημα αυτό ήρθε στο προσκήνιο με αφορμή την άσκηση της Τουρκίας, που έγινε στις θαλάσσιες περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου (στα ύδατα, δηλαδή, που σύμφωνα με το ομώνυμο δόγμα, θέλει η τουρκική πλευρά να αποκτήσει δικαιοδοσία) μεταξύ της περιόδου 27 Φεβρουαρίου και 8 Μαρτίου 2019. Η θαλάσσια άσκηση έλαβε διθυραμβικά σχόλια από τον τουρκικό τύπο, που έκανε λόγο για τη «μεγαλύτερη ναυτική άσκηση στην ιστορία της Δημοκρατίας (της Τουρκίας)», ενώ αξιωματούχοι της τουρκικής Κυβέρνησης δήλωναν ότι θα έπαιρναν μέρος σε αυτή τουλάχιστον 100 πλοία του πολεμικού ναυτικού, μολονότι πως αρκετά από αυτά ήταν μικρότερου μεγέθους. Παράλληλα, το αφήγημα επανήλθε δυναμικότερα στην επιφάνεια μετά την υπογραφή του τουρκολυβικού συμφώνου ανάμεσα στην Τουρκία και την Κυβέρνηση της Τρίπολης.
Εμπνευστής της «Γαλάζιας Πατρίδας» είναι ο Cem Gürdeniz, ο οποίος όταν ήταν Διευθυντής του τμήματος Σχεδιασμού και Πολιτικής του Αρχηγείου Διοίκησης Τουρκικών Ναυτικών Δυνάμεων, θέλησε να αναφερθεί, για πρώτη φορά, το 2006, ώστε να εκφράσει την άποψή του για τα θαλάσσια ύδατα, στα οποία θεωρούσε ότι είχε δικαιοδοσία η Τουρκία. Ουσιαστικά, το δόγμα αυτό κάνει αναφορά στα θαλάσσια ύδατα περίπου της μισής Ανατολικής Μεσογείου και δεν αποδέχεται ότι η Ρόδος, η Κάρπαθος, το Καστελόριζο και άλλα νησιά έχουν δικαιώματα κυριαρχίας στα ύδατα που ξεπερνούν την υφαλοκρηπίδα τους. Ταυτόχρονα, σε αυτό το πλαίσιο, προκρίνεται έντονα η επιχείρηση επικράτησης του ναυτικού της Τουρκίας έναντι των γειτονικών κρατών. Επίσης, με βάση το δόγμα, λησμονούνται οι όποιες διεκδικήσεις θέτει η Ελλάδα και που ευθυγραμμίζονται με το Διεθνές Δίκαιο. Σε ότι αφορά το ιδεολογικό υπόβαθρο του “Mavi Vatan”, αυτό ανταποκρίνεται σε μια θεματική αντιδυτικισμού και υπερεθνικισμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Τζιάρρας, Ζήνωνας, Διεθνής Πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο: Τουρκία, Κύπρος και δίκτυα συνεργασίας σε μια νέα υπο–περιφέρεια. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2020.
- Erik J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, μεταφ. Βαγγέλης Κεχριώτης (Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2004).
- «Ο τουρκικός εθνικιστικός λόγος», Foreign Policy (1897-1922), διαθέσιμο εδώ
- Μ. Λυριστής, Mavi Vatan: Πώς επηρεάζει η Γαλάζια Πατρίδα την Ελλάδα, Academia.edu, διαθέσιμο εδώ
- Hatipoğlu «‘Mavi Vatan’ Yunan basınında», Anadolu Ajansı, διαθέσιμο εδώ
