Του Γιάννη Μάρκελλου,
Η Αρχαϊκή περίοδος, ορίζεται ανάμεσα στον 8ο και 5ο αιώνα π.Χ. Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται ανάπτυξη στην ναυτιλία, συντελείται ο δεύτερος αποικισμός, έχουμε την παγίωση των κοινωνικών τάξεων, νομοθετικές μεταρρυθμίσεις και τέλος την τυραννίδα. Ο 7ος αιώνας έχει παραμείνει αρχαιολογικά ως ανατολίζουσα περίοδος, καθώς την περίοδο αυτή, η Ελλάδα μοιάζει να κατακλύζεται από αντικείμενα ανατολίζουσας τεχνοτροπίας. Τα νέα διακοσμητικά θέματα εισχωρούν στο ρεπερτόριο των αγγειογράφων όπως λιοντάρια, σφίγγες, άνθη λωτού, πλοχμοί και διάφορα ελικόσχημα φυτικά μοτίβα.
Ο Ανατολίζων ρυθμός στην κεραμική αγγειογραφία κυριαρχεί στον Ελληνικό χώρο από το 700 έως το 630 π.Χ. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι ότι ενώ επιδιώκεται η φυσιοκρατία, εν τέλει βλέπουμε πως δεν αποδίδεται λεπτομερέστερα η φύση. Τον Έλληνα αγγειογράφο του 7ου αιώνα τον γοητεύουν ιδιαίτερα οι ακατάλυτες δυνάμεις της φύσης, που επηρεάζουν αποφασιστικά την ίδια του την ζωή. Υπό αυτό το πρίσμα στράφηκε προς την Ανατολή, που από εκ πάλαι ήταν ένας τόπος γεμάτο μυστήριο με πολλά πανίσχυρα φανταστικά τέρατα.
Οι Έλληνες αναπτύσσουν εμπορικές σχέσεις με την Παλαιστίνη. Οι πολύτιμες πρώτες ύλες και τα αξιόλογα έργα τέχνης μυούν τους Έλληνες σε μια άλλη τεχνοτροπία, η οποία προσαρμόστηκε άρρηκτα στην δική τους αισθητική. Ο Ησίοδος μας πληροφορεί για τις ανεπτυγμένες εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξαν οι Φοίνικες έμποροι. Υπό τις παραπάνω προϋποθέσεις κατανοούμε πλήρως ότι υπήρχε και ο ανταγωνισμός. Ο Ησίοδος στο Έργα και Ημέραι, λεπτομερώς περιγράφει την επίδραση της καλής και της κακής έριδας.
Η πρώιμη Ελληνική αστρονομία είναι γνωστή κυρίως μέσω λογοτεχνικών πηγών. Δεν θα πρέπει να παρερμηνευθεί το γεγονός, ότι οι αρχαιότερες καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις αστερισμών στον νυχτερινό ουρανό είναι αποσπασματικές. Λόγω, λοιπόν, της έλλειψης οπτικού υλικού, η ποιητική αστρονομία συμβάλει τα μέγιστα για την αποκρυστάλλωση αυτού του φαινομένου. Η μελέτη των αστερισμών χάνεται στα βάθη της ιστορίας. Άξιο ιδιαίτερης μνείας είναι ο Ερατοσθένης της Κυρήνης, το έργο του οποίου ολοκληρώθηκε τον 1ο και 2ο αιώνα μ.Χ. Παράλληλα, η τελευταία ολοκληρωμένη έρευνα της αστρονομικής γνώσης της Αρχαιότητας είναι η «Αλμαγέστη» του Πτολεμαίου.
Ένας αποσπασματικός Αρχαϊκός σκύφος που ήρθε στο φως στην περιοχή της Λοκρίδας, παρουσιάζει μία από τις παλαιότερες απεικονίσεις αστερισμών που είναι γνωστές στην Ελλάδα. Το επιστημονικό ενδιαφέρον στέκεται με περίσσιο θαυμασμό, καθότι το αγγείο δείχνει μια ασυνήθιστη ζωφόρο ζώων που δεν μπορεί να διαβαστεί ως μια απλή σκηνή κυνηγιού, αλλά εν αντιθέσει, όλα τα αναπαριστώμενα ζώα έχουν παραλληλισμούς με αστερισμούς που περιγράφονται από τον Όμηρο, τον Ησίοδο και από άλλους μεταγενέστερους συγγραφείς.
Η πόλη Χάλειον ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα στην Ανατολική Λοκρίδα, και συνέβαλε στην ανάπτυξη της περιοχής με την επέκταση του εμπορίου στο Βόρειο Αιγαίο, την Μαύρη θάλασσα και την ευρύτερη Μεσόγειο. Εκεί υπήρχε ένας οικισμός που άκμασε κατά την διάρκεια της Αρχαϊκής περιόδου. Η αρχαιολογική έρευνα ανέδειξε έναν οικισμό με ένα καλά οργανωμένο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Κατ’ αυτήν την χρονική περίοδο στην περιοχή ενδημούσε και ένας αρχαϊκός ναός. Σε μικρή απόσταση από τον ναό στο φως, ήρθε ένας σκύφος, που άλλαξε ριζικά την εικόνα που γνωρίζουμε για την κεραμική της περιόδου.
Ο σκύφος αποτελούσε δείγμα τοπικής παραγωγής, πιθανότατα να προοριζόταν ως αφιέρωμα στον ναό. Σώζονται εκτενέστερα τα δύο τρίτα του σκύφου. Τα ζώα που κάνουν την εμφάνιση τους είναι όλα στραμμένα προς τα αριστερά. Οι περισσότερες μορφές έχουν εγχάρακτα περιγράμματα, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της εποχής. Πλήθος ζώων έχουν σχεδόν ταυτιστεί, όπως μια ουρά που προσιδιάζει ίσως σε ταύρο. Μια φιγούρα πίσω από το φίδι υποστηρίζεται ότι είναι λαγός, αλλά αυτή η θεώρηση καθίσταται προβληματική. Στον σκύφο παρουσιάζεται ακόμη φίδι, σκορπιός, και Δελφίνι. Αξίζει να σημειωθεί ότι όλες οι μορφές της ζωφόρου είναι πραγματικά ζώα, και όχι μυθολογικά τέρατα η υβριδικά τέρατα, τα οποία αγαπούσαν ιδιαίτερα οι Κορίνθιοι.
Στην περίπτωση του συγκεκριμένου σκύφου, ο συνδυασμός των ζώων είναι εντυπωσιακός λόγω της ασυνήθιστης σύνθεσης. Οι Ταύροι, τα λιοντάρια και οι πάνθηρες είναι δημοφιλή στα κορινθιακά αγγεία. Οι Κορίνθιοι ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξοι, αφού υπήρξαν και οι πρωτεργάτες του Μελανόμορφου ρυθμού. Ο σκορπιός παρά ταύτα είναι ασυνήθιστο φαινόμενο. Η εικόνα του σκύλου που κυνηγά έναν λαγό είναι ένα φαινόμενο που κατακλύζει τον 7ο αιώνα και παρουσιάζεται και αλλού (ολπή Chigi). Βέβαια, για τον συγκεκριμένο σκύφο, οι ερευνητές υποστήριξαν ότι δεν πρέπει να διαβάζεται ως κανονική σκηνή κυνηγιού, αλλά ως μια έκφανση της άγριας ζωής.
Η ζωφόρος κατακλύζεται και από διάφορα στολίδια. Η άποψη η οποία επικρατεί είναι πως αυτά τα διακοσμητικά στολίδια, όπως είναι οι σταυροί, θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως αστέρια. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος αναφέρουν ανθρώπινες μορφές, τις νύμφες, ως αστερισμούς. Το εκπληκτικό της μελέτης της συγκεκριμένης ζωφόρου έγκειται στο γεγονός πως αυτά τα διακοσμητικά στοιχεία ή τέρατα που μοιάζουν με αστερισμούς, είναι πολύ πιθανό να αντιπροσωπεύουν μια ποικιλία από ουράνια όντα. Μια τέτοια θεώρηση μιας δίνει την ευκαιρία να αποκρυσταλλώσουμε ότι το φαινόμενο του αστερισμού ήταν ήδη γνωστό κατά την Αρχαϊκή εποχή. Το μόνο σίγουρο είναι ότι τον ταύρο, τον σκορπιό και τον πάνθηρα μπορούμε να τους παραλληλίσουμε με αστερισμούς. Οι αστερισμοί πράγματι ήταν γνωστοί στην αρχαιότητα από τα κύρια αστέρια τους, τον Σείριο και τον Προκύωνα. Για τους Αρχαίους Έλληνες, τα αστέρια ήταν σημαντικά εργαλεία για την προμήνυση των εποχών, μέσω της παρατήρησης των θέσεών τους πάνω από τον ορίζοντα κατά την Ανατολή και την Δύση του ηλίου.
Η Αστρονομική μελέτη του συγκεκριμένου σκύφου φέρνει στον νου τον Ησίοδο, ο οποίος συζητά την εποχιακή σημασία του Σείριου και της ομάδας των άστρων που καταλαμβάνουν την ίδια θέση στον ουρανό με τον ταύρο. Η ομάδα που αποτελείται από το φίδι, τον λαγό και το σκύλο παρέχει ένα σημαντικό σημείο εκκίνησης καθώς μπορούν να διαβαστούν ως οι αστερισμοί της Ύδρας, του Λέπους και του Μεγάλου Κυνόδοντα. Στον νυχτερινό ουρανό ανατέλλει ο Λέπους ακολουθούμενος από τον Σείριο, που υψώνεται σχεδόν ταυτόχρονα με το κεφάλι της Ύδρας, Αυτές οι άνοδοι συνέβαιναν στο ηλιοβασίλεμα στα τέλη Δεκεμβρίου ή στις αρχές του Ιανουαρίου.
Το λιοντάρι και το δελφίνι, η καλοκαιρινή ομάδα του αστερισμού, μοιράζονται έναν παρόμοιο τρόπο συγχρονισμού. Το λιοντάρι δύει στα δυτικά και το δελφίνι υψώνεται στα ανατολικά. Ο σκορπιός βρίσκεται ανάμεσα στο λιοντάρι και το δελφίνι. Αυτό καθιστά ικανοποιητική την άποψη ότι ο σκορπιός γινόταν ορατός κάποια στιγμή της νύχτας και για μεγάλη χρονική διάρκεια.
Συμπερασματικά, αυτός ο σκύφος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθότι ο ζωγράφος θα μπορούσαμε να πούμε ότι πάει κόντρα στις συμβατικές επιλογές του καιρού του. Ίσως να είναι ρηξικέλευθος και πρωτοπόρος για την εποχή του. Σίγουρα όμως, αναδεικνύει τις αξεπέραστες μικρογραφικές ικανότητες του αγγειογράφου. Φαίνεται να απομακρύνεται από την συμβατικότητα που διέπει την εποχή του και να ψάχνει νέους τρόπους έκφρασης. Η τοποθεσία της πόλης Χάλειον υποδεικνύει με τον πιο πασιφανή τρόπο ότι οι άνθρωποι είχαν εκπολιτιστεί, είχαν βγει, δηλαδή, από το καβούκι του τοπικισμού και είχαν αναπτύξει μια ευρύτατη αλληλεπίδραση, που πιθανώς ανάμεσα στα άλλα υπήρξε φορέας προσανατολισμού και η αστρονομία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό (2014), Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, Vol. 83, USA: The American School of Classical Studies at Athens
- Tovima.gr, To κρασοπότηρο που ήταν «πλανητάριο», Διαθέσιμο εδώ
