Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
Ο Καζαντζάκης στην περίφημη ρήση του «Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος», συνόψισε το μανιφέστο της ηθικής-πνευματικής ελευθερίας. Ένας άνθρωπος που δεν είναι έρμαιο του φόβου, της μοίρας, της τύχης. Ένα ον αυθύπαρκτο, γενναίο και αυτόβουλο και, κατ’ επέκταση, αλώβητο και ευτυχισμένο. Γιατί, αυθεντική, ακέραια, ασυμβίβαστη ευτυχία δεν υφίσταται άνευ ελευθερίας. Η κατάκτηση και η διατήρηση της εσωτερικής ελευθερίας βρίσκεται εν δυνάμει στα χέρια του ανθρώπου. Δεν είναι αυτονόητη ούτε μόνιμη και δεν χαρίζεται σε κανέναν. Απαιτεί έναν ισόβιο και κοπιώδη αγώνα. Ποια είναι, όμως, τα αναχώματα που συναντάμε σε αυτήν τη δια βίου πορεία; Ποιοι είναι οι παράγοντες που συντείνουν στον βιασμό της προσωπικής μας ελευθερίας;
Ας ξεκινήσουμε από παραμέτρους εξωτερικές-κοινωνικές. Αρχικά, η παραπληροφόρηση συνιστά τροχοπέδη στην αυτόβουλη σκέψη του ατόμου, εφόσον παραπλανά την κρίση του, κατευθύνοντάς την σε σφαλερές οδούς. Τον ίδιο ρόλο επιτελούν και οι δημαγωγοί που ποδηγετούν την πολιτική βούληση των ψηφοφόρων, φαλκιδεύοντας τη δημοκρατία και, κατά συνέπεια, την ελευθερία τους. Όπως εύστοχα σημειώνει ο Γρηγόριος Φ. Κωσταράς στο βιβλίο του Ο ένδημος φιλοσοφικός λόγος: «Ο ολοκληρωτισμός αποβλέπει, γι’ αυτό, να ξεριζώσει κατ’ αρχάς την εσωτερική, ηθική ελευθερία και να μαράνει έτσι και όλους τους άλλους κλάδους του δέντρου της ελευθερίας: θέλει να πείσει αρχικά, να φανατίσει ύστερα και τέλος να χειραγωγεί άβουλα όργανα. Δεν αναγνωρίζει κανένα είδος ελευθερίας, επιβάλλει βίαια τη σιωπή, θραύει κάθε αντίδραση […]».
Υπάρχουν, ωστόσο, ακόμα πιο ύπουλες μορφές δουλείας, που υποβόσκουν σε ποικίλες πτυχές της καθημερινότητάς μας και επιδρούν υπόκωφα στην ανθρώπινη ψυχή. Οι ιλιγγιώδεις ρυθμοί ζωής, ο αποθηλασμός από τη φύση, η περιχαράκωση στα ανθρώπινα κλουβιά, που λέγονται «πολυκατοικίες», το μουντό και γυμνό από πράσινο και χρώμα περιβάλλον των μεγαλουπόλεων. Αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο ζωής μαραίνει την εσωτερική γαλήνη, καθιστά τον άνθρωπο κατηφή και απόμακρο, τον αποστεγνώνει συναισθηματικά, τον αναγκάζει να δρα μηχανικά και, τελικά, να αλλοτριώνεται. Αν δεν είναι σκλαβιά να χάνεις το πρόσωπό σου, να μετατρέπεσαι υποσυνείδητα σε έναν ξένο, να γερνάς ενώ είσαι νέος, τότε τι είναι; Η ύψιστη μορφή δουλείας είναι να επιβιώνεις, αντί να ζεις. Ο Oscar Wilde έγραφε πως το να ζει κανείς είναι το πιο σπάνιο πράγμα στον κόσμο. Οι περισσότεροι απλώς επιβιώνουν. Όταν, λοιπόν, πάψεις να ονειρεύεσαι, να θέτεις ευγενείς και υψηλούς στόχους, να ερωτεύεσαι, να αγαπάς, όταν ενδίδεις στη χαμέρπεια, είσαι ήδη αιχμάλωτος.
Δεν είναι, επίσης, δουλεία να εξαρτάσαι από τον αριθμό των likes στο Instagram; Να δημιουργείς μόνο επιδερμικές σχέσεις πίσω από ένα κινητό; Να σε ενδιαφέρει μόνο ο ευτελής έρωτας, που δεν υπερβαίνει τη σαρκική επαφή; Να μην αγγίζει η ψυχή σου τις άλλες ψυχές, παρά να σκοντάφτει πάνω σε μία οθόνη; Δεν είναι σκλαβιά η μοναξιά;
Η επιβολή και η καθολική, ανεξέλεγκτη επικράτηση του τεχνικού πολιτισμού, η βασιλεία του υλισμού, η θήρα του χρήματος αποτελούν μερικούς ακόμα παράγοντες που χαλκεύουν την πνευματική μας ελευθερία. Ακόμα μεγαλύτερος τροφός της ανελευθερίας, όμως, είναι η αποπνευματοποίηση. Ο σκοταδισμός, η πνευματική τύφλωση και η διανοητική και συναισθηματική ρηχότητα, τιτρώσκουν την κριτική σκέψη και την ελεύθερη βούληση. Η έλλειψη παιδείας καθιστά το άτομο πνευματικά ανάπηρο, άθυρμα στα χέρια των εκάστοτε πλεονεκτούντων. Ανίκανο να σκεφτεί αυτοβούλως, να δημιουργήσει, να προασπιστεί τα συμφέροντα και τις ιδέες του με παρρησία, να αποδεσμευτεί από δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις, να αντιταχθεί σε οποιαδήποτε άποψη του συρμού.
Η πνευματική ελευθερία ερείδεται στην επίγνωση του ανθρώπου ότι, ως έλλογο ον, φέρει την ευθύνη της ζωής και της ευτυχίας του. Κατά τον Πλάτωνα, ο Λόγος καθιστά δυνατή την ελευθερία. Όσο επιμένει να επιρρίπτει τις ευθύνες στους άλλους ή στο θείο, όσο είναι μοιρολάτρης και μεμψίμοιρος, όσο αρνείται να λάβει τα ηνία της ζωής του στα χέρια του και διαιωνίζει καταστάσεις που του προκαλούν δυσφορία, όσο είναι δειλός και δεν αποτολμάει να αλλάξει τη ζωή του, παραμένει δεσμώτης. Όσο είναι λιποτάκτης και ρίψασπις, παραμένει αιχμάλωτος. Δέσμιος του εαυτού του. Ας μην λησμονούμε, ωστόσο, ότι κάθε μορφή ελευθερίας έχει κάποια όρια, τα οποία, αν ο άνθρωπος υπερβεί, μετατρέπεται σε ασυδοσία, διασαλεύοντας την κοινωνική συμβίωση. Ο Πλάτωνας, τόνισε πως από την ακρότατη ελευθερία γεννιέται και η μεγαλύτερη και αγριότερη δουλεία.
Η ηθική ελευθερία, λοιπόν, απαιτεί ακοίμητη και ισόβια προσπάθεια, γιατί, σύμφωνα με τον Κωσταρά, «αν η προσπάθεια αφλογιστήσει, εμφανίζεται η δουλεία και απειλεί με το απαίσιο προσωπείο της». Επειδή, επομένως, η σκλαβιά καιροφυλακτεί σε κάθε γωνιά των καταπιεστικών και αλλοτριωτικών κοινωνικών μηχανισμών, ας δώσουμε όλοι μια υπόσχεση στους εαυτούς μας: ας είμαστε άγρυπνοι φρουροί της ελευθερίας και της ευτυχίας μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κωσταράς, Φ. Γ. (1986), Ο ένδημος φιλοσοφικός λόγος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Δαπάνη Πολιτείας.
