Τοξική μόδα: Τα «κρυμμένα» χημικά των ρούχων μας

Του Θεόδωρου Δημούδη,

Το χρώμα και η υφή των υφασμάτων, όσο και οι νέες βελτιωμένες ιδιότητες των διάφορων ειδών ένδυσης, είναι αποτέλεσμα μεταποιητικών διαδικασιών που περιλαμβάνουν τη χρήση πληθώρας χημικών ουσιών. Κατά τη μεταποιητική διαδικασία, τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα ενδέχεται να υποβληθούν σε μια σειρά χημικών και μη επεξεργασιών, συμπεριλαμβανομένης της προετοιμασίας και της προκατεργασίας, της βαφής, της τυποβαφής και της βελτίωσης των υφασμάτων. Ωστόσο, πολύ λίγοι από εμάς, ανοίγοντας τη ντουλάπα μας ή αγοράζοντας μια καινούρια μπλούζα από ένα κατάστημα ρούχων, σκεφτόμαστε τι είδους χημικά έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή τους, αλλά και το πόσο ασφαλή είναι αυτά για την υγεία μας.

Είναι γεγονός πως περισσότερες από 8000 συνθετικές χημικές ενώσεις χρησιμοποιούνται ευρέως από τη βιομηχανία ένδυσης και υπόδησης για την παραγωγή αισθητικά και πρακτικά βελτιωμένων προϊόντων. Κάποιες από αυτές, για παράδειγμα, χρησιμεύουν ως βιοκτόνα και βακτηριοκτόνα για την παρεμπόδιση ανάπτυξης μούχλας και κακοσμίας στα υποδήματα, ενώ άλλες χρησιμοποιούνται ως βαφές για τη δημιουργία διάφορων χρωματικών συνδυασμών και αποχρώσεων. Ενίοτε, μάλιστα, γινόταν η προσθήκη διάφορων ειδικών χημικών ουσιών, έτσι ώστε να διασφαλιστεί ότι τα ρούχα δε θα τσαλακωθούν ή δε θα αλλοιωθούν κατά τη μεταφορά τους. Το πρόβλημα, όμως, είναι πως αυτές οι ενώσεις μέσω της δερματικής επαφής εισέρχονται στον ανθρώπινο οργανισμό και ασκούν επιβλαβή δράση, δρώντας ως καρκινογόνα, ορμονοδιαταράκτες και αλλεργιογόνοι παράγοντες, επηρεάζοντας έτσι την υγεία και την αναπαραγωγική ικανότητα των καταναλωτών.

Μερικές από τις χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται ευρέως στην κλωστοϋφαντουργία και έχει αποδειχθεί ότι επιφέρουν δυσμενείς επιπτώσεις στον ανθρώπινο οργανισμό είναι:

• PFAS: οι υπερφθοριομένες και πολυφθοριομένες αλκυλιωμένες χημικές ουσίες, γνωστές και ως «παντοτινές ουσίες» ή αλλιώς «forever chemicals», είναι ένα σύνολο 4.000 συνθετικών χημικών ουσιών, γνωστές ευρέως για την αντίστασή τους στο νερό, στο λάδι, τη θερμότητα και τους λεκέδες. Έτσι, χρησιμοποιούνται σε πολλές επιστρώσεις αδιάβροχων μπουφάν, σε μπότες και δερμάτινα γάντια για να προσδώσουν στεγανότητα στο νερό. Όσα ρούχα αναφέρουν πως είναι αδιάβροχα, είναι πολύ πιθανόν να περιέχουν κάποια PFAS. Πέρα των ρούχων, συχνή είναι και η χρήση τους σε αντικολλητικά μαγειρικά σκεύη, σε έπιπλα, αλλά και σε είδη μακιγιάζ. Όμως, οι ουσίες αυτές έχουν τεράστια βιοσυσσωρευτική ικανότητα, δηλαδή συσσωρεύονται σε μεγάλες συγκεντρώσεις στην κυκλοφορία του αίματος, ενώ η διάσπασή τους στο περιβάλλον είναι αρκετά αργή, αφού εμφανίζουν πολύ μεγάλη ανθεκτικότητα. Εξού και το όνομα «παντοτινές ουσίες». Σήμερα γνωρίζουμε πως η έκθεση σε PFAS μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο για καρκίνο, ορμονικές διαταραχές και υπογονιμότητα, όπως και για αποδυνάμωση του ανοσοποιητικού.
• Φθαλικές ενώσεις: Χρησιμοποιούνται κυρίως ως πλαστικοποιητές για την εκτύπωση εικόνων σε ρούχα, όπως οι τυποβαφές των t-shirt, αλλά και για πλαστικά υποδήματα ή τσάντες για τα μαλακά πλαστικά μέρη. Μερικές από αυτές έχουν επίσης συνδεθεί με την υπογονιμότητα και τις ορμονικές διαταραχές.
• Πολυβρωμιωμένοι διφαινυλικοί αιθέρες: Οργανικές ενώσεις βρωμίου έχουν βρεθεί σε πολλά παιδικά ρούχα, κυρίως πιτζάμες, ως αντιπυρικά για την επιβράδυνση της καύσης τους. Τα χημικά αυτά έχουν απαγορευτεί στην Ευρώπη, λόγω επιβεβαιωμένων διαταραχών του θυρεοειδούς αδένα, καρκινογένεσης και μεταβολικών δυσλειτουργιών. Ωστόσο, σε χώρες εκτός Ευρώπης εντοπίζεται ακόμα η χρήση τους.
• Βαρέα μέταλλα: Πολλά δερμάτινα προϊόντα περιέχουν ενώσεις εξασθενούς χρωμίου (VI), όπως το Cr0₃, ενώ και πολλοί σταθεροποιητές χρώματος στη διαδικασία βαφής των υφασμάτων περιέχουν επίσης χρώμιο και μόλυβδο. Ακόμη, το φερμουάρ ή και διάφορα άλλα μεταλλικά μέρη των ρούχων μπορεί να έχουν κατασκευαστεί από νικέλιο. Τα βαρέα μέταλλα που αναφέρθηκαν είναι ιδιαίτερα τοξικά και μπορεί να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις στο δέρμα, όπως είναι η αλλεργική δερματίτιδα.
• Πτητικές Οργανικές Ενώσεις (VOCs): Διαλύτες, κόλλες, πλαστικά και μεταλλικά αξεσουάρ, συνθετικές βαφές και ίνες που χρησιμοποιούνται κατά τη διαδικασία παραγωγής απελευθερώνουν πτητικές οργανικές ενώσεις, όπως η φορμαλδεΰδη, το βενζόλιο, η αιθυλενογλυκόλη. Τέτοιες ενώσεις βρίσκονται πιο συχνά σε τυπωμένα υφάσματα. Για παράδειγμα, η φορμαλδεΰδη είναι η υπεύθυνη ουσία για τη «χημική μυρωδιά» των νέων ρούχων. Οι VOCs προκαλούν αναπτυξιακές διαταραχές, αναπνευστικά προβλήματα και πολλές από αυτές σχετίζονται με την ανάπτυξη καρκίνου.
• Αζωχρώματα: Αποτελούν το 60-70% των χρωστικών υφασμάτων και είναι υπεύθυνες για τα ζωηρά χρώματα που μπορούν να φανούν σε πολλά κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, ειδικά σε ρούχα με μαύρο και καφέ χρωματισμό. Οι αζωχρωστικές μπορούν να αποκολληθούν γρήγορα από τα υφάσματα και μόλις έρθουν σε επαφή με το δέρμα να διασπαστούν για να απελευθερώσουν χημικές ουσίες που ονομάζονται αρωματικές αμίνες, προκαλώντας δερματικές αλλεργίες και καρκίνο.

Στη διεθνή έκθεση της Greenpeace του 2012, “Toxic Threads: The Big Fashion Stitch-Up”, για το περιβαλλοντολογικό αποτύπωμα 20 μεγάλων εταιρειών ένδυσης, συμπεριλαμβανομένων των Armani, Levi’s, Calvin Klein, Zara, H&M κ.α., ελέγχθηκαν 141 είδη ένδυσης από 29 διαφορετικές χώρες. Βρέθηκαν υψηλά επίπεδα φθαλικών ενώσεων σε 4 ενδύματα, καρκινογόνες αρωματικές αμίνες από αζωχρώματα σε 2 είδη, ενώ σε 89 ρούχα εντοπίστηκαν τοξικές νονοξυνόλες (NPEs). Σε μία άλλη έκθεση του 2012 πάλι, εντοπίστηκαν μεγάλα ποσά φθαλικών ενώσεων και μόλυβδου σε παιδικές σαλιάρες, παραγωγής μεγάλων επώνυμων εταιρειών της Αμερικής και του Καναδά.

Ακόμα πιο πρόσφατα πάλι, το 2021, έρευνα του Canadian Broadcasting Corporation για τα είδη ένδυσης της κινέζικης online εταιρείας μόδας Shein ανακάλυψε αυξημένα επίπεδα μόλυβδου, φθαλικών και PFAS σε ρούχα για παιδιά, ενήλικες και έγκυες γυναίκες. Η εταιρεία δεσμεύτηκε να αποσύρει τα προϊόντα. Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η Shein δεν είναι η μοναδική περίπτωση, καθώς χρήση PFAS έχει εντοπιστεί και από εταιρείες όπως οι Lululemon, Old Navy και REI.

Πολλά ποτάμια και λίμνες στην Κίνα, τη χώρα με τη μεγαλύτερη βιομηχανία ρούχων, έχουν μολυνθεί και ουσιαστικά «νεκρωθεί» λόγω ρύπανσης από τις βαφές και τα πολλά χημικά που χρησιμοποιούν οι κοντινές κλωστοϋφαντουργίες. Από την άλλη, στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν σημαντικά μέτρα ελέγχου για πολλές χημικές ουσίες στη βιομηχανία ρούχων, αλλά το πρόβλημα συνεχίζει να υφίσταται. Και αυτό γιατί τα περισσότερα υφάσματα προμηθεύονται από χώρες της Ασίας, ενώ όλο και περισσότερες κλωστοϋφαντουργικές εταιρείες μετεγκαθίστανται σε περιοχές με λιγότερους περιβαλλοντικούς περιορισμούς. Έτσι, ο αυστηρός έλεγχος καθίσταται δύσκολος.

Συνοψίζοντας, πολλές από τις χημικές ενώσεις που χρησιμοποιούνται στις βιομηχανίες ένδυσης και υπόδησης βλάπτουν την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον τόσο μέσω της συνεχούς δερματικής έκθεσης, όσο και μέσω του «περάσματός» τους στον υδροφόρο ορίζοντα. Μάλιστα, οι περισσότερες από αυτές μπορούν δυνητικά να προκαλέσουν καρκίνο, ορμονικές διαταραχές και υπογονιμότητα, με μεγαλύτερο κίνδυνο να διατρέχουν ευαίσθητες πληθυσμιακές ομάδες, όπως τα παιδιά και οι έγκυες. Συνεπώς, είναι σημαντικό να πλένουμε καλά τα καινούρια μας ενδύματα πριν τη χρήση, να ανακυκλώνουμε τα παλιά μας ρούχα, αλλά και να προτιμούμε την αγορά ρούχων από οργανικές πρώτες ύλες, όπως το βαμβάκι, και οι φυσικές βαφές. Κάθε καταναλωτής έχει το δικαίωμα να γνωρίζει τα χημικά που έχουν χρησιμοποιηθεί στα ρούχα του και καλό είναι να αναζητά ρούχα με ευρωπαϊκά πιστοποιητικά ασφαλείας.

Είναι σημαντικό να γίνουν ακόμα πιο οργανωμένες επιστημονικές έρευνες για την ασφάλεια των ρούχων και οι καταναλωτές να ενημερωθούν πληρέστερα για τις μάρκες που αποδεδειγμένα μετέρχονται τέτοιων χημικών. Τελικά, πέραν του τι θα φάμε και του τι θα πιούμε, θα πρέπει να σκεφτόμαστε καλά και το ποιο ρούχο θα φορέσουμε…

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 

• Έχει χημικές ουσίες το μπουφάν μου;, kathimerini.gr. Διαθέσιμο εδώ
• Toxic textiles: The chemicals in our clothing, earthday.org. Διαθέσιμο εδώ
• Toxic Threads: The Big Fashion Stitch-Up, greenpeace.org. Διαθέσιμο εδώ
• Are there hidden chemical inn our clothing?, remake.world. Διαθέσιμο εδώ
• The toxic chemicals in our clothes – lead, chromium, PFAS, phthalates – and the harm they do us, our children and the workers who make them, South Cina Morning Post. Διαθέσιμο εδώ