Της Ευστρατίας Γούδα,
Μπορεί στους περισσότερους να είναι γνωστοί οι δώδεκα θεοί που κατοικούσαν στον Όλυμπο, αλλά στην αρχαιοελληνική μυθολογία υπήρχαν και κάποιες άλλες, αφανείς θεότητες, των οποίων την παρουσία, αγνοούν πολλοί από εμάς. Ανάμεσα σε αυτές συγκαταλέγεται και ένας θεός που ακούει στο όνομα Μώμος. Το όνομα του προέρχεται από τη λέξη της αιολικής διαλέκτου, «μῦμαρ» (αίσχος, φόβος, ψόγος) που χρησιμοποιείται στον Ησύχιο. Η σύνδεση με το ρήμα «μωκῶμαι» θεωρείται πιθανή, κυρίως λόγω της σημασιολογικής συγγένειας. Την ρίζα του Μώμου την βλέπουμε στην γλώσσα μας και στη λέξη «άμωμος», τον αγνό και αψεγάδιαστο, που λέγεται αλλιώς κι αμώμητος. Ο Μώμος, λοιπόν, όπως γίνεται φανερό και από το όνομά του, ήταν ο θεός του ψόγου, του σκώμματος, του σαρκασμού, της χλεύης, της ειρωνείας, της κατάκρισης, της σάτιρας, της κατηγορίας, της ντροπής, προσωποποίηση της κοροϊδίας και της αποδοκιμασίας.
Ένας τέτοιος θεός, δεν θα μπορούσε παρά να έχει γεννηθεί από κάποια φοβερή θεότητα. Μητέρα του ήταν η αρχέγονη και κοσμογονική θεότητα Νυξ, προσωποποίηση της νύχτας, την οποία σεβόταν και φοβόταν ακόμη και ο ίδιος ο Δίας. Ο Μώμος προήλθε από αυτή με παρθενογένεση (χωρίς πατέρα). Άλλες πηγές τον παρουσιάζουν ως γιο της Θέμιδος και του Ύπνου. Αδέρφια του η Απάτη, ο Μόρος, η Νέμεσις, η Φιλότης, η Οϊζύς, το Γήρας, η Έρις, οι Κήρες, ο Όνειρος και μάλλον οι Εσπερίδες, ενώ ετεροθαλή αδέρφια του ήταν η Λύσσα, ο Αιθέρας, η Ημέρα, ο Ύπνος, ο Θάνατος, ο Χάροντας και πιθανόν η Στυξ.
Ο μύθος λέει ότι, οι θεοί όρισαν έναν εξ αυτών, τον Μώμο, ως κριτή για να παρατηρεί και να εκφέρει άποψη για τις πράξεις τους. Ο Μώμος, όμως, πήρε πολύ στα «σοβαρά» το ρόλο του, ψάχνοντας ψεγάδι ακόμη και στα σπουδαιότερα έργα των θεών, ώστε να βρει έστω και κάτι μικρό για να τους κατακρίνει. Κανένας δεν γλίτωνε από τα βέλη του και την «πικρή» του γλώσσα. Ο θεός αυτός κατέκρινε τον Ήφαιστο, επειδή, όταν έφτιαξε τον άνθρωπο, δεν κατασκεύασε παράθυρα στο στήθος του, ώστε να βλέπει ο κόσμος τι σκέφτεται και αν λέει ψέματα ή αλήθεια. Όταν για παράδειγμα, η θεά Αθηνά έφτιαξε για τους ανθρώπους μια οικία, όμορφή και προστατευτική, ο Μώμος βρήκε και εκεί ένα ελάττωμα.
Είπε, ότι ενώ είναι πολύ όμορφη κατασκευή, είναι σταθερή σε ένα συγκεκριμένο σημείο και αν τύχει να έχεις έναν κακό γείτονα θα χάσει την αξία της. Ακόμη ο ίδιος, όπως διαβάζουμε στο κείμενο του Λουκιανού, στράφηκε με σκληρούς χαρακτηρισμούς κατά της θεοποίησης του Διονύσου. Ο Μώμος δεν δίστασε να τα βάλει ακόμη και με τον πατέρα όλων των θεών, τον Δία και να τον αμφισβητήσει, κατηγορώντας τον για νόθευση του συνεδρίου των θεών, εφόσον πολλοί από τους θεούς που παρευρίσκοντο ήταν τέκνα του Δία με θνητές γυναίκες. Την κατηγορία αυτή του Μώμου παρουσιάζει ο Λουκιανός στο έργο του, «Θεών εκκλησία». Ο Δίας εξοργισμένος για αυτή του την πράξη, τον έδιωξε από τον Όλυμπο και τον έστειλε να συνεχίσει το επικριτικό του έργο στη Γη.
Η ελληνική μυθολογία παρουσιάζει τον θεό Μώμο, ως υπαίτιο δυο πολέμων. Λέγεται, ότι καθώς οι άνθρωποι έγιναν πολλοί και βάραιναν τη Γαία, εκείνη παραπονέθηκε στο Δία να την ελαφρύνει λίγο. Αυτός τότε, προκάλεσε έναν πόλεμο, τον Θηβαϊκό, στον οποίο σκοτώθηκαν πολλοί άνθρωποι και έτσι η θεά Γαία ελάφρυνε. Το πρόβλημα, όμως, επανεμφανίστηκε αργότερα και ο Δίας ζήτησε τη συνδρομή και άλλων θεών. Έτσι, ο Μώμος τον συμβούλεψε να γεννήσει μια πανέμορφη κόρη και να παντρέψει τη Νηρηίδα Θέτιδα με θνητό. Ο Δίας ακολούθησε τις συμβουλές του και έτσι γέννησε από τη Λήδα την Ελένη και πάντρεψε τη Θέτιδα με τον Πηλέα. Αυτά τα δύο γεγονότα έγιναν αιτία να ξεσπάσει ένας μεγάλος πόλεμος, πολύ πιο φονικός από τον προηγούμενο, που θα γινόταν γνωστός ως Τρωικός πόλεμος. Η όψη του ήταν τρομακτική. Τον παρίσταναν να κρατάει ένα ραβδί που η πάνω άκρη του κατέληγε σε κεφάλι γυναίκας. Στη φαντασία των ανθρώπων, ο Μώμος αναποδογύριζε απότομα τις τύχες των ανθρώπων. Τους έριχνε από την ευτυχία στη δυστυχία, μετέτρεπε τις επιτυχίες τους σε αποτυχίες και τους θριάμβους τους σε απόγνωση.
Η επικριτική στάση του θεού αυτού ήταν τόσο έντονη, που σύμφωνα με τον μύθο, λέγεται ότι πέθανε από τη λύπη του, επειδή δεν κατόρθωσε να βρει καμία ατέλεια στην θεά του κάλλους, την Αφροδίτη. Ωστόσο, μια άλλη εκδοχή λέει πως όταν ο Δίας προσκάλεσε την Αφροδίτη την πιο όμορφη από όλες να έρθει στον Όλυμπο, αυτή πέρασε μπροστά από όλους τους θεούς που είχαν μείνει με το στόμα ανοιχτό μπροστά στη θεϊκή ομορφιά. Όταν ο Δίας ρώτησε τον Μώμο αν έχει δει πιο όμορφο πλάσμα, εκείνος, αφού σκέφτηκε λίγο, του απάντησε, πως όντως η Αφροδίτη είναι η ομορφότερη, όμως όπως περπατούσε ακουγόταν να κάνει θόρυβο το σανδάλι της. Έτσι, βρήκε ακόμη και για αυτήν την αψεγάδιαστη, κατά τους άλλους, θεά, μια ατέλεια, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά το όνομα και την φήμη του, ως αδάμαστου κριτή των πάντων.
Η λατρεία του θεού Μώμου τελούνταν από τους ιερείς και ακολούθους του, τους Μωμόγερους και ήταν μυστική και απόκρυφη. Μόνο ευγενείς συμμετείχαν στην ιεροτελεστία. Η λατρεία του δάνεισε πολλά στοιχεία στη διονυσιακή λατρεία, ενώ υπήρξε και το αυτούσιο υλικό της δραματικής τέχνης του Αρίωνα του Μηθυμναίου (διθύραμβος), του Θίασου (ιερατείο διονυσιακής λατρείας) και του Θέσπη (άρμα Θέσπιδος), που αργότερα τελειοποιήθηκε από τον Αισχύλο, το Σοφοκλή, τον Ευριπίδη και τον Αριστοφάνη (ελληνικό δράμα). Οι έλληνες της αρχαιότητας είχαν τους μωμοσκόπους, εκείνους δηλαδή που εξέταζαν τα ζώα, που προορίζονταν για θυσία, μήπως βρουν σε αυτά κάποιον μῶμον, ένα ψεγάδι που θα τα έκανε ακατάλληλα για τη θυσία. Σήμερα ο Μώμος έχει περάσει σε πιο στενά, καρναβαλικά όρια, ως θεός της μίμησης, της μεταμφίεσης, της σάτιρας και του γέλιου, ενώ οι ακόλουθοί του, Μωμόγεροι, αναβιώνονται ως έθιμο σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γεωργανά, Μουρούτη, Σοφία, (2019), Μώμος, Διαθέσιμο εδώ
- pronews, (2017), Μώμος: Ο θεός της χλεύης και ο αρχαίος «Σατανάς», Διαθέσιμο εδώ
- momoyeroi, Μώμος-Μωμόγεροι, Διαθέσιμοεδώ
- Hansen, William, (2004), Handbook of Classical Mythology, Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Hard, Robin, (2022), The Routledge Handbook of Greek Mythology, London: Routledge Taylor and Francis Group.
