Του Ηλία-Λεωνίδα Λεοντάρη,
Αρχής γενομένης από το 509/8 π.Χ., η ρωμαϊκή Respublica κάνει την εμφάνισή της και η ηγεσία του νεοσύστατου πολιτικού αυτού μορφώματος περνά από την ισόβια βασιλεία στην ενιαύσια διπλή υπατεία. Οι ύπατοι επιλέγονταν αρχικά από την κλειστή ομάδα των πατρικίων, οι οποίοι -αριστοκράτες στην καταγωγή- μονοπωλούσαν την εξουσία τόσο στη ρωμαϊκή Σύγκλητο όσο και στα αρχοντικά αξιώματα. Η πατρικιακή ομάδα θα κλείσει τις θύρες της σε οποιονδήποτε δεν ανήκει σ’ αυτήν και αυτό θα οδηγήσει στην παραγκώνιση του υπόλοιπου λαού (populus) και στην απομάκρυνσή του από την κατοχή των ανώτατων αξιωμάτων της πολιτείας.
Σαν αποτέλεσμα όλων αυτών, θα γεννηθεί μια νέα κοινωνική ομάδα, η Plebs (πληβείοι). Η Πληβειακή Κομμούνα, όπως ονομάστηκε, του 494/3 π.Χ., θα διεκδικήσει μερίδιο από την εξουσία και θα συσπειρώσει γύρω της τους απογοητευμένους από τους κρατικούς θεσμούς, Ρωμαίους. Θα έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση με την τάξη των πατρικίων και δεν θα συγκροτηθεί, αρχικά, από όλον τον populus, ούτε από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, όπως έχει επικρατήσει να θεωρείται. Οι πληβείοι συναποτελούσαν μια «εταιρεία», η οποία συγκροτήθηκε από μια εύπορη μειονότητα των πολιτών που κατείχε τον πλούτο, δεν είχε όμως την αριστοκρατική καταγωγή. Η Plebs, όπως εύστοχα παρατηρεί ο M. Humbert, γεννήθηκε στην «παρανομία», εφόσον η επανάστασή τους το 494/3 π.Χ. και η αποχή της ομάδας τους από τον ρωμαϊκό στρατό ανάγκασαν τους πατρικίους να δεχθούν ορισμένες από τις απαιτήσεις και τα ψηφίσματά της.
Οι καινοτομίες που εισήχθησαν ήταν, καταρχάς, ένα νέο σώμα δυο αρχόντων ενιαύσιων (αν και αργότερα ο αριθμός αυξήθηκε), κατ’ αντιπαράσταση των υπάτων, τους δημάρχους. Ο δήμαρχος αποτέλεσε πρόσωπο άσυλο απ’ όλη τη ρωμαϊκή πολιτεία. Η Δημαρχεία δεν μπορεί να συγκριθεί ασφαλώς σε δύναμη με την Υπατεία, ωστόσο η παρουσία της είχε ως σημαντικότερη αποστολή την αρνησικυρία (veto) και την προστασία του populus από την υπατική αυθαιρεσία. Πώς συνέβαινε, όμως, αυτό πρακτικά; Σε περίπτωση που κάποιος ύπατος προέβαινε σε θανατική καταδίκη Ρωμαίου πολίτη, με παρέμβαση του Δημάρχου, ο οποίος ασκούσε veto στην απόφαση αυτή, εκτίθετο ο καταδικασθείς ενώπιον της λαϊκής συνέλευσης που έπαιρνε την τελική απόφαση (provocatio ad populum). Παρ’ όλα αυτά, η δύναμη αυτή των Δημάρχων, ήταν περιορισμένη εντός ακτίνας ενός μιλίου από τα σύνορα της Ρώμης, εντός του «ιερού περιβόλου» (pomoerium), και απαγορευόταν στους δημάρχους η έξοδος από αυτή.
Το 471 π.Χ. η τάξη αυτή θα οργανωθεί και θα δημιουργήσει τα Concilia Plebis, ή αλλιώς Πληβειακά Συμβούλια. Σε αυτά συμμετείχαν ως μέλη άρρενες πολίτες άνω των 17 ετών, οι οποίοι διέθεταν ίση ψήφο και θεωρούσαν τους εαυτούς τους πληβείους, εφόσον ορκίστηκαν να τελούν υπό την ηγεσία του Δημάρχου. Τα Concilia Plebis δεν είχαν μεγαλύτερη αξία από ένα συνδικάτο, το οποίο εκπροσωπούσε τμήμα μονάχα του λαού. Τα πληβειακά ψηφίσματα (plebis scita), οι αποφάσεις των συμβουλίων αυτών δηλαδή, δεν είχαν ισχύ νόμου αρχικά (θα αλλάξει αυτό το 286 με τη Lex Hortensia), αλλά αποτελούσαν πρόθεση, «συμβουλή» μερίδας πολιτών για νομοθετική μεταρρύθμιση. Επιπλέον, εκτός από τους Δημάρχους, εξέλεγαν τους Πληβειακούς Αγορανόμους (Aediles), που ήταν βοηθοί των Δημάρχων και υπεύθυνοι για τη συντήρηση και καθαριότητα των δημοσίων υποδομών, την τέλεση των δημοσίων αγώνων και την εποπτεία της αγοράς. Η πατρικιοπληβειακή πάλη, όπως ονομάστηκε, θα διαρκέσει αρκετές δεκαετίες. Μέσα σε κλίμα εντάσεων και αναταραχών, θα επιτευχθούν σημαντικές αλλαγές που θα διαταράξουν συθέμελα το ρωμαϊκό κράτος. Τέτοιες ήταν ο Δωδεκάδελτος νόμος του 451/0 π.Χ., ο οποίος αποτέλεσε την πρώτη καταγραφή του ρωμαϊκού Δικαίου και των εθιμικών κανόνων, οι οποίοι ήταν έως τότε άγραφοι, και το 449 π.Χ. οι Βαλέριοι-Οράτιοι νόμοι, οι οποίοι θα αναγνωρίσουν και θα νομιμοποιήσουν τη Δημαρχική εξουσία.
Τυπικά, ο κοινωνικός αυτός διχασμός θα λήξει συμβατικά το έτος 367 π.Χ., όταν με τους Λικίνιους Σέξτιους νόμους, θα ανοίξει για πρώτη φορά ο δρόμος, ο ένας από τους δύο υπάτους να δύναται να είναι πληβείος. Ο στόχος, λοιπόν, επετεύχθη. Στη μακραίωνη πορεία της τάξης των πληβείων θα αναδειχθούν στη δημαρχική εξουσία πολλοί σημαντικοί άνδρες της ρωμαϊκής πολιτείας. Μεταξύ άλλων, ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας είναι η πιο διάσημη και καθοριστική για την πορεία της Ρώμης προσωπικότητα. Αφού ο ίδιος θα εξαλείψει τους αντιφρονούντες με την πολιτική του και, εκτός των αξιωμάτων του υπάτου, του ισόβιου δικτάτορα και του Μέγα Ποντίφικα που κατείχε, θα μεθοδεύσει να του αποδοθεί και το αξίωμα του Δημάρχου. Γιατί; Πολύ απλά λόγω της ασυλίας στο πρόσωπό του και της απευθείας συμμετοχής του στις τάξεις των πληβείων. Παρατηρούμε, επομένως, την καθοριστική, τηρουμένων των αναλογιών, σημασία του δημαρχικού θεσμού, ο οποίος επηρέασε εις βάθος τη ρωμαϊκή πολιτεία, έως και την οριστική κατάργησή του κατά την αυτοκρατορική περίοδο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Humbert Michel (2012), Πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί της Αρχαιότητας, Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα.
- Τζαμτζής Ιωάννης (2014) , Ο Μεσογειακός Κόσμος: Από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα (323-44 π.Χ.), Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα.
