Της Φωτεινής Παπαγιαννοπούλου,
Μετά την πολιτική ρύθμιση του 1830, στη Γαλλία, οι φιλελεύθεροι αστοί που κατάφεραν τον συμβιβασμό της επαναστάσεως και της παλινορθώσεως επιβάλλουν την πολιτική της «μέσης οδού» (juste milieu). Η τελευταία βασιζόταν στο ότι οι οπαδοί της επανάστασης και της παλινορθώσεως φαλκίδευαν τους γαλλικούς στόχους ως προς την εθνική συναίνεση, αφού προσπάθησαν να καταστρέψουν το αντίπαλο καθεστώς. To Ιουλιανό καθεστώς, αψηφώντας τις επαναστατικές καταβολές του, πριμοδοτεί τη συμφιλίωση των Γάλλων και το στοιχείο της συνέχειας στη διακυβέρνηση της Γαλλίας.
Το προαναφερθέν καθεστώς υποστήριζε ο Γκιζώ (François Pierre-Guillaume Guizot, 1787-1874), φιλόσοφος της «μέσης οδού» και πρωθυπουργός, ταυτισμένος με την αστική τάξη. Κατά τον Γκιζώ, η αστική τάξη αποτελούσε εγγύηση για τις αρχές της επανάστασης. Η κατοχή περιουσιακών στοιχείων ήταν απαραίτητη για τη συμμετοχή στο «άρχειν». «Πλουτίστε» (enrichissez-vous) έλεγε ο Γκιζώ σε εκείνους που επέμεναν να αποκτήσουν ψήφο. Παράλληλα, συμβούλευε την αστική τάξη -η οποία νοσταλγούσε το επαναστατικό παρελθόν της- να μάθει να συμπεριφέρεται σαν άρχουσα τάξη και να ξεχάσει την ανατρεπτική ιδιοσυγκρασία της, καθόσον βρισκόταν μακριά από την εξουσία.
Υπέρ της «αμερικανικής» θέσης, όσον αφορά την πολιτική εξουσία και τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων με αυτή, ήταν πολιτικοί στοχαστές όπως ο μαρκήσιος Λαφαγιέτ (Marie Josepf de Lafayette, 1757-1834) και ο Τοκβίλ (Alexis-Charles-Henri Clérel de Tocqueville, 1805-1859). Ο πρώτος, έχοντας πολεμήσει για την ανεξαρτησία των Ηνωμένων Πολιτειών και γνωρίζοντας τις αμερικανικές κοινωνικές δυνάμεις που δημιούργησαν και ενίσχυσαν τη δημοκρατία στην Αμερική, ήταν υπέρμαχος της θέσπισης ανάλογου πολιτεύματος στη Γαλλία, αλλά και την υπόλοιπη Ευρώπη. Επιδίωκε ναι μεν τη διατήρηση της μοναρχίας, αλλά και τον έλεγχο και περιορισμό της με τη θέσπιση πληθώρας ρεπουμπλικανικών θεσμών, με στόχο να μετασχηματιστεί ουσιαστικά, αν όχι και τυπικά, σε αβασίλευτη δημοκρατία.
Ο Τοκβίλ, ευρωπαίος αριστοκράτης με επιρροή στους φιλελεύθερους Γάλλους, καθιστά εμφανή τον θαυμασμό του προς την αμερικανική πολιτεία με το έργο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική» (”De la démocratie en Amérique”). Η Αμερική του Τοκβίλ απείχε από την επαναστατική του Λαφαγιέτ και τη ρομαντική του Σατωβριάνδου, αφού η πρώτη αποτελούσε ένα πλούσιο και πολιτικά συντηρητικό κράτος δικαίου. Από την παρατήρηση του κοινωνικού προτύπου, της ακραίας εξατομίκευσης στη δημοκρατική εμπειρία της Αμερικής, ο Τοκβίλ διατεινόταν ότι η εξατομίκευση της κοινωνίας υποδαύλιζε την κοινωνική συνοχή και το ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο. Στην προβληματική της ελευθερίας, ο Τοκβίλ θεωρούσε τη θρησκεία κοινωνικό αγαθό, εφόσον συνέβαλε στην εδραίωση των φιλελεύθερων αξιών, μεταστρέφοντας τα άτομα στην ιδιωτική ζωή και την πνευματική αναζήτηση.
Ο «ουτοπικός» -κατά κάποιους- σοσιαλιστής Μπλανκί (Louis Auguste Blanqui, 1805-1881), όντας Καρμπονάρος και πρωταγωνιστής στα επαναστατικά γεγονότα του 1830 στο Παρίσι, συνωμότησε κατόπιν της λήξης της Ιουλιανής Επανάστασης για την ανατροπή του ιουλιανού καθεστώτος, με αποτέλεσμα τη φυλάκισή του έως το 1848. Παρόλο που πίστευε στον επαναστατικό ρόλο της αστικής τάξης, θεωρούσε ουτοπική την εξέγερση εκτός γαλλικών ορίων. Ο Ιταλός Ματσίνι (Giuseppe Mazzini, 1805-1872), υπέρμαχος της γενικότερης αποδέσμευσης κρατών από τη γαλλική κηδεμονία, επιδίωξε με την οργάνωση «Νέα Ιταλία» και το προπαγανδιστικό έργο του τη δημιουργία αμιγώς επαναστατικού κινήματος. Η αποδέσμευση από τη Γαλλία δεν ήταν μόνο προϊόν πατριωτισμού, διότι για πολλούς Ευρωπαίους, ανάμεσα σε αυτούς και ο Ματσίνι, η Γαλλία ήταν πλέον χώρα παρηκμασμένη και δε θύμιζε εκείνη του 1789.
Ενδιαφέρουσα είναι η μαρτυρία του Ρώσου στοχαστή της εποχής, Αλέξανδρου Χέρτσεν (1812-1870), ο οποίος όταν κατέφτασε από τη Ρωσία στο Παρίσι, το παρομοίωσε με το σεβασμό που νιώθει κάποιος όταν φτάνει στην Ιερουσαλήμ, όμως εν συνεχεία απογοητεύεται, όπως και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι. Ο αββάς της Βρετάνης, Λαμενναί (Abbé de Lamennais, 1782-1854), υπήρξε ηγέτης κινήματος που συνδύαζε τον καθολικισμό με φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Οι θέσεις του στο έργο του «Λόγια ενός πιστού» (=“Paroles d’un croyant”, 1834) ήταν ο διαχωρισμός εκκλησίας-κράτους, η απαγκίστρωση τύπου και εκπαίδευσης από τον κρατικό έλεγχο και η επέκταση του εκλογικού δικαιώματος. Η ιδεολογία του είχε μεγάλη απήχηση στη Γαλλία, τις καθολικές γερμανικές περιοχές και στην Ιταλία.
Το κίνημα που πριμοδοτήθηκε από τον κόμητά του, Σαιν-Σιμόν (1760-1825), υποσχόταν μια νέα συνεργασία-συναίνεση στη βιομηχανική πλέον κοινωνία. Επιδίωκε αναδιοργάνωση της κοινωνίας με βάση την ωφέλεια της πλειοψηφίας. Κατ’ εκείνον, την αριστοκρατία του μέλλοντος θα αποτελούσαν επιστήμονες, τεχνοκράτες και εκλεκτοί, που θα ήταν αφοσιωμένοι στο κοινό καλό. Οι σαινσιμονιστές κατέληξαν να συμβιβαστούν με την πραγματικότητα των καιρών τους, αν και αποτέλεσαν προφήτες των καιρών που διανύουμε.
Ο Ρώσος Μιχαήλ Μπακούνιν (1814-1876), πίστευε στην καταστροφή κάθε συστήματος, χωρίς όμως να προτείνει ρεαλιστικές λύσεις στα προβλήματα της πρώιμης Βιομηχανικής Επανάστασης. Ο Μπακούνιν αρνήθηκε ασυμβίβαστα την κοινωνικό-πολιτική οργάνωση, ασπαζόμενος τον αναρχισμό. Ο Χέρτσεν τον είχε αποκαλέσει κάποτε «Κολόμβο χωρίς Αμερική και καράβι», για να καταδείξει τα αδιέξοδα της αναρχικής θεωρίας.
Ο Κάρολος Φουριέ (Charles Fourier, 1772-1837) υπήρξε απόστολος της κοινωνικοπολιτικής ανατροπής εναντίον του απόλυτου οικονομικού φιλελευθερισμού και του ανεξέλεγκτου καπιταλισμού, ο οποίος δημιουργούσε κατ’ εκείνον πολεμικό κλίμα στην κοινωνία. Προέβαλε τη συνεργασία στην παραγωγική διαδικασία χωρίς το κράτος, το οποίο καταδίκαζε όσο και ο Μπακούνιν. Αξίζει ακόμα να σημειωθεί ότι ο Φουριέ ήταν εκείνος που μίλησε αρχικά για το κίνημα του φεμινισμού.
Ο Κάρολος Μαρξ (1818-1883), σοσιαλιστής-κομμουνιστής, σημείωσε καθοριστική πορεία. Η σκέψη του εξ αρχής διαφοροποιήθηκε από εκείνη των «ουτοπικών σοσιαλιστών». Σημασία για εκείνον είχε η ανακάλυψη και ανάλυση των ιστορικών εξελίξεων και αλλαγών, και η καθοδήγηση επαναστατικού κινήματος βάσει αυτών των νόμων. Πίστευε ότι οι κοινωνικές επιστήμες θα πρέπει να στοχεύουν στην αλλαγή του κόσμου και όχι μόνο στη μελέτη του. Βασικά χαρακτηριστικά των προηγούμενων κοινωνιών κατά τον Μαρξ ήταν ο έλεγχος των μέσων παραγωγής από το κεφάλαιο και η ηγεμονία της καπιταλιστικής τάξης. Κατ’ εκείνον, οι διάφορες μεταρρυθμίσεις ανέβαλλαν την κατάρρευση της αστικής τάξης και την αντικατάστασή της από τη σοσιαλιστική.
Κοινό χαρακτηριστικό των προαναφερθέντων στοχαστών είναι η αμφισβήτηση της ελεύθερης δραστηριότητας του πολίτη, με περιορισμένο μερκαντιλισμό. Έτσι, εκφραζόταν μια γενική αμφισβήτηση του φιλελευθερισμού, η οποία ωστόσο είχε ως απότοκο σημαντικές πολιτικές και οικονομικές επιτυχίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κολιόπουλος, Ιωάννης (2001), Νεότερη Ευρωπαϊκή Πολιτική Ιστορία (1789-1945), Από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
- Burns, Edward, (2006), Ευρωπαϊκή Ιστορία, Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
- Giddens Anthony, Sutton W., Philip, (2020), Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg.
- de Tocqueville, Alexis, (2008), Η Δημοκρατία στην Αμερική, Αθήνα: Στοχαστής.
