Του Ιωσήφ Νασσάρ Τράση,
Συχνά στη σημερινή κοινωνία αναφερόμαστε στο αίσθημα αλληλεγγύης και στην αλτρουιστική ανάγκη της συμπεριφοράς. Εκθειάζουμε τον αλτρουισμό και την ενσυναίσθηση, παραθέτοντάς τα ως αντιθετικά ζεύγη του εγωισμού και του ατομικισμού. Κατά ποσό, όμως, είναι ο αλτρουισμός μια έννοια αντιθετική από τον εγωισμό; Κατά ποσό στέκει ο διαχωρισμός των δύο; Τέλος, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δύο υφίσταται και στην πράξη ή αποτελεί απλώς μια ύπουλη σκευωρία, με απώτερο σκοπό τον καθορισμό και τη μηχανοποίηση των ανθρωπίνων ενεργειών σε ένα ενιαίο φάσμα κατευθυνόμενης «δεντρικής» συμπεριφορικής δράσης;
Ένα ενδιαφέρον φαινόμενο είναι το «πεταλούδισμα» του στομαχιού που ακολουθεί μια αλτρουιστική πράξη. Όλοι ανεξαιρέτως έχουμε αισθανθεί αυτό το πεταλούδισμα, το οποίο —καθόλου συμπτωματικά— εμφανίζεται σε πολλές περιπτώσεις συναισθηματικών καταστάσεων. Για παράδειγμα, το πεταλούδισμα εμφανίζεται στην υπερηφάνεια, στον ενθουσιασμό της προσμονής και στον έρωτα (αν και υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με την κατάταξή του στην κατηγορία των συναισθημάτων). Το πεταλούδισμα αυτό μας δημιουργεί μια εσωτερική ναρκωτική ευφορία που προσφέρει ένα αίσθημα αγαλλίασης και ευτυχίας. Το πεταλούδισμα, λοιπόν, αποτελεί έναν εθιστικό μηχανισμό δράσης, με αποτέλεσμα όταν το βιώνουμε, να θέλουμε να το ξανανιώσουμε. Τι θα γινόταν, ωστόσο, αν μια αλτρουιστική πράξη δεν ακολουθούσε το πεταλούδισμα; Τι θα συνέβαινε αν τη θέση της ευφορίας έπαιρνε μια βαθιά μελαγχολία, μια θλίψη; Θα ήμασταν εξίσου αλτρουιστές; Θα δίναμε ακόμη χρηματικά ποσά σε εθελοντικές οργανώσεις; Θα δίναμε τη θέση μας σε μια ηλικιωμένη στο λεωφορείο; Εμείς τα «δίποδα» είμαστε όντα εγωιστικά και ωφελιμιστικά. Το γεγονός ότι δωρίζουμε χρήματα, ρούχα, στέγη και προσφέρουμε γενικότερη αρωγή δε θα έπρεπε να λέει τίποτα για την ανθρώπινη φύση.
Έχει αξία να συλλογιστούμε ένα φανταστικό σενάριο στο οποίο η δωρεά ρούχων σε έναν άπορο προκαλεί στον δότη αβάσταχτη θλίψη. Υποθέστε πως αποφασίζετε να δωρίσετε ρούχα σε μια φιλανθρωπική οργάνωση. Στον δρόμο σας προς το κέντρο συλλογής αισθάνεστε την προσμονή της επικείμενης αρωγής. Φτάνετε στο κέντρο συλλογής και παραδίδετε τα ρούχα. Ωστόσο, κάτι έχει αλλάξει. Τη θέση της συνηθισμένης ευφορίας που παίρνει κανείς από την προσφορά βοήθειας έχει πάρει μια ανεξήγητη, αναδυομένη θλίψη. Παρατηρείτε πως αυτό το αρνητικό συναίσθημα εξακολουθεί να φυτρώνει κάθε φορά που προβαίνετε σε μια αλτρουιστική ενέργεια. Πλέον η προσφορά αρωγής δε σας ευνοεί, αλλά μάλλον σας εξουθενώνει ψυχικά, ευνοώντας μονάχα τον δέκτη. Θα συνεχίσετε να προσφέρετε βοήθεια ή θα σταματήσετε το ψυχικό άλγος μέσω της διακοπής της; Η προφανής απόκριση σε αυτήν την υποθετική συνθήκη είναι η διακοπή της αλτρουιστικής συμπεριφοράς. Ο μέσος άνθρωπος, δηλαδή, θα «ζυγίσει» τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα και θα καταλήξει στο συμπέρασμα πως η ευημερία του δέκτη δεν αξίζει τη δυσφορία του ιδίου. Αρά, είναι ίσως αφελές να διατείνεται κάποιος πως οι άνθρωποι είμαστε ανιδιοτελείς αλτρουιστές, αφού το διακύβευμα της προσφοράς βοήθειας είναι φυσικά το προσωπικό κέρδος και όχι η ευημερία των άλλων.
Σε αυτό το σημείο, ωστόσο, θα πρέπει να σταματήσει η πλήρης ισοπέδωση των ανθρωπίνων κινήτρων. Ξεκαθαρίστηκε πως ο στόχος της προσφοράς βοήθειας είναι εγωιστικός, όπως και η κατεξοχήν ανθρώπινη φύση. Όμως, είναι σημαντική η διάκριση μεταξύ του «εγωιστικού εγωισμού» και του «αλτρουιστικού εγωισμού». Ο εγωισμός είναι αυτός που καθορίζει και χαλιναγωγεί την υπαρξιακή δραστηριότητα, αποτελώντας ένα είδος υπερκείμενης ανθρώπινης ταυτότητας που διακλαδίζεται σε δυο διαφορετικά είδη. Ο εγωιστικός εγωισμός είναι αυτός που εκφράζεται μέσω φαινομενικά ατομικιστικών πράξεων. Για παράδειγμα, η άρνηση κάποιου να δανείσει ένα ασήμαντο (για τα οικονομικά του κριτήρια) χρηματικό ποσό σε έναν πολύ στενό του φίλο αποτελεί πράξη εγωιστικού εγωισμού. Ο εγωιστικός εγωισμός έγκειται στην ατομικιστική ικανοποίηση του ατόμου μέσω της στέρησης υλικών ή συναισθηματικών πόρων προς τον συνάνθρωπο ή από μια γενικότερη συμπεριφορά απόκτησης όσο το δυνατόν περισσοτέρων «επάθλων».
Από την άλλη, ο αλτρουιστικός εγωισμός συνίσταται στην ατομική ικανοποίηση μέσω της παράλληλης κοινωνικής ευημερίας. Για παράδειγμα, η προσφορά βοήθειας σε έναν ηλικιωμένο χαρίζει εσωτερική ικανοποίηση στον «δότη», ενώ προάγει την ευημερία του «δέκτη». Αυτό το είδος συμπεριφοράς αποτελεί μια πιο έμμεσα εκφραζόμενη (και σχετικά ύπουλη) μορφή εγωισμού. Αφενός, βασίζεται στην κοινωνική ευημερία, αφετέρου όμως ο ακρογωνιαίος λίθος της είναι η προσωπική ευχαρίστηση, καθώς αν αυτή δεν υπήρχε, τότε η βοήθεια δε θα είχε λόγο ύπαρξης. Επομένως, η σταθερή δομή της ανθρώπινης ύπαρξης, ο εγωισμός, έχει δυο όψεις: τον άμεσο, κυνικό εγωισμό και τον έμμεσο, πιο χρήσιμο εγωισμό.
Προς επίρρωσιν των παραπάνω, έχει πολύ ενδιαφέρον η περίπτωση του Αβραάμ Λίνκολν, που σε μια διαδρομή με την άμαξα βρέθηκε σε μια συζήτηση με έναν συνεπιβάτη του σχετικά με την γνησιότητα του αλτρουισμού. Ο Λίνκολν υποστήριζε πως η ανθρώπινη φύση διέπεται από τον εγωισμό, ενώ ο συνεπιβάτης του υιοθετούσε τη θέση του πραγματικού εγωισμού. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, οι δύο επιβάτες άκουσαν τις κραυγές βοήθειας ενός γουρουνιού που προσπαθούσε να σώσει τα παιδιά του από τα ορμητικά νερά ενός ποταμιού. Ο Λίνκολν αποφάσισε να παρέμβει, σώζοντας τα μικρά γουρούνια από τα επικινδυνά νερά. Όταν γύρισε στην άμαξα, ο συνεπιβάτης του, με αφορμή τη συζήτησή τους, επεσήμανε την αλτρουιστική γνησιότητα της πράξης του Λίνκολν, γυμνής από κάθε προσωπικό συμφέρον. Ο Λίνκολν τότε του απάντησε: «Αν είχα αφήσει αυτήν τη γέρικη γουρούνα και τα μωρά της να υποφέρουν, δεν θα μπορούσα να ηρεμήσω όλη μέρα. Το έκανα για να διατηρήσω την ηρεμία μου, δεν καταλαβαίνεις;». Το παραπάνω παράδειγμα δείχνει ξεκάθαρα πως ακόμα και οι φαινομενικά πιο αλτρουιστικές ενέργειες αποσκοπούν στην ικανοποίηση προσωπικών συμφερόντων, είτε αυτά αφορούν στην συναισθηματική ενίσχυση είτε στη συναισθηματική αυτοπροστασία.
Συνοψίζοντας, τα επιχειρήματα υπέρ της εγωιστικής ιδιοσυγκρασίας του ανθρώπου είναι πολλά και αποδεικνύουν πως όλες οι πράξεις, ανεξαιρέτως, θεωρώ, αποσκοπούν στην εκπλήρωση προσωπικών συμφερόντων. Παρ’ όλα αυτά, ο εγωισμός σε ορισμένες περιστάσεις διαθέτει και κάποια ψήγματα αλτρουισμού, που συνδυάζουν την ατομική με την κοινωνική ικανοποίηση.
