Της Χιόνας Οικονομάκη,
«Η λογοτεχνία είναι τα κείμενα. Αυτά κρύβουν τη ζωή». Αυτή την αρχή υπερασπιζόταν, ενθέρμως, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, ένας μεγάλος διανοούμενος, μία εμβληματική μορφή των ελληνικών γραμμάτων. Μία πολυσχιδής προσωπικότητα με βαθιά και ουσιαστική αγάπη για τη φιλολογική επιστήμη. Ένας συγγραφέας με πολλές ιδιότητες: Ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας, μεταφραστής και δοκιμιογράφος, με τη ζωή του ταγμένη στην επιστήμη του. Ένας πνευματικός άνθρωπος που άφησε πίσω του σπουδαίο έργο.
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 25 Ιουνίου του 1915. Ο πατέρας του, Παναγής, καταγόταν από το νησί της Κεφαλονιάς και υπήρξε δημοτικιστής φιλόλογος και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μεγαλωμένος σε αυτό το περιβάλλον, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος αποφασίζει, τελειώνοντας το σχολείο, να παρακολουθήσει μαθήματα στη Νομική και τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Η πορεία του ήταν λαμπρή.
Πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1936 με το βιβλίο Έντγκαρ Άλαν Πόε. Οι εξαιρέσεις. Η φιλοσοφία της συνθέσεως. Η ποιητική αρχή. Επρόκειτο για ένα έργο εμπνευσμένο, που περιελάμβανε δύο μεταφράσεις έργων του Πόε αλλά και ένα δοκίμιο γραμμένο από τον ίδιο τον Λορεντζάτο. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1955, θα κυκλοφορήσει και η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Μακρά Σύρτις. Το έργο, όμως, το οποίο τον εισήγαγε στους «μεγάλους» της νεοελληνικής γραμματείας ήταν ένα δοκίμιο που κυκλοφόρησε το 1947, με τίτλο Το εκφράζεσθαι. Ο λόγος για μία εξαιρετικά πολυεδρική μελέτη αφιερωμένη στο έργο του μεγάλου μας εθνικού ποιητή, Διονυσίου Σολωμού.
Πέρα από τη λαμπρή του λογοτεχνική πορεία, ο πολυπράγμων Ζήσιμος Λορεντζάτος εργάστηκε για ένα μικρό χρονικό διάστημα στην ελληνική εταιρεία του BBC στην πόλη του Λονδίνου. Η παραμονή του εκεί, όμως, θα ήταν σύντομη, αφού με το ξέσπασμα του Κυπριακού, του ζητήθηκε να αποκαλέσει «τρομοκράτες» τους Κύπριους αγωνιστές. Πιστός στις αρχές και την ιδεολογία του, εκείνος αρνήθηκε τον εν λόγω χαρακτηρισμό, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την απέλασή του και τη συνακόλουθη επιστροφή του στην Ελλάδα.
Το κριτικό έργο του είναι, αδιαμφισβήτητα, σπουδαίο. Επρόκειτο για εισαγωγή ιδιαίτερα καινοτόμων προσεγγίσεων στο έργο πολλών «ογκόλιθων» της νεοελληνικής γραμματείας. Κωνσταντίνος Καβάφης, Άγγελος Σικελιανός, Ανδρέας Κάλβος, Γιώργος Σεφέρης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Κώστας Καρυωτάκης είναι μερικοί μόνο από τους λογοτέχνες που ο Λορεντζάτος μελέτησε σε βάθος και προσέγγισε με έναν τρόπο εναλλακτικό, δίνοντας φως και σε άλλες πτυχές των έργων τους. Με μία ευγενή ειλικρίνεια και ένα ήθος δυσεύρετο, ο κριτικός δεν δίστασε να εκφράσει την άποψη πως η «Γενιά του ‘30» συνιστά μία υπερεκτιμημένη ομάδα λογοτεχνών, εξαιρώντας από την εν λόγω τοποθέτηση τον Σεφέρη, τον Γκάτσο και τον Σαραντάρη.
Το 1987 η μεγάλη του προσφορά στη νεοελληνική γραμματεία αναγνωρίστηκε και έμπρακτα, αφού τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου για το βιβλίο του Από την Πίζα στην Αθήνα. Η περίπτωση Πάουντ. Ο Λορεντζάτος, όμως, είχε πολύ συγκεκριμένες πεποιθήσεις τις οποίες και πρέσβευε εμπράκτως. Υπογραμμίζοντας, λοιπόν, πως οι συγγραφείς και τα έργα τους πρέπει να ακολουθούν τον δικό τους δρόμο και να απέχουν από κάθε είδους διάκριση και βράβευση, αρνήθηκε να παραλάβει το βραβείο. Αιτήθηκε, μάλιστα, να απονεμηθεί αυτούσιο σε κάποιον άλλο, νεότερο, λογοτέχνη.
Ένα ακόμα χαρακτηριστικό του για το οποίο ξεχωρίζει ο Λορεντζάτος είναι ο σεβασμός με τον οποίο προσέγγισε την αρχαία ελληνική παράδοση. Μελετώντας αρχαίους κλασικούς, όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Θουκυδίδης μα και ο Όμηρος, ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για μία πολύ συγκεκριμένη έννοια. Αναλυτικότερα, η παρουσία του «ιερού» στην αρχαιοελληνική παράδοση τον απασχόλησε σε μεγάλο βαθμό, όχι για τη θρησκευτική της υπόσταση, αλλά για την ευρύτερη έννοιά της.
Επιπρόσθετα, αξίζει να τονιστεί ότι τον απασχόλησε η αδιαφορία των νέων για το πολιτιστικό κομμάτι και η άγνοιά τους πάνω σε θεμελιώδη ζητήματα. «O Όμηρος είσαι εσύ. Χωρίς εσένα Όμηρος δεν υπάρχει. Αν εσύ δεν είσαι ζωντανή, τα έργα της παράδοσης σου μοιάζουν πεθαμένα. Και όσο πιο ζωντανή είσαι εσύ, τόσο πιο τονωμένη σου μοιάζει εκείνη η μακροβίοτη διάρκεια ή αθανασία των έργων της παράδοσης. Από σένα εξαρτάται να είναι η παράδοση ζωντανή ή νεκρή». Θα υπενθυμίσει ο σπουδαίος πνευματικός άνδρας στη νεοελληνική νιότη, παρακινώντας τους νέους να αφιερωθούν σε δραστηριότητες ευεργετικές και αναγνώσματα λυσιτελή για τον πνευματικό τους κόσμο.
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος ήταν, αδήριτα, μία «ευλογία» για τη νεοελληνική γραμματεία και τη φιλολογική επιστήμη. Πιστός στην ακεραιότητα που είθισται να διακρίνει τους κριτικούς, μα και σε όλες τις αρχές του υπηρέτησε το λειτούργημά του αφήνοντας πίσω του λαμπρές σελίδες. Με την ηθική του προσανατολισμένη στην Αγία Γραφή και παρατηρώντας την αλλοίωση που επιδέχεται ο σύγχρονος άνθρωπος λόγω του τεχνοκρατικού χαρακτήρα των καιρών μας, η εμβληματική αυτή μορφή των γραμμάτων θα αφήσει πίσω της μία σπουδαία παρακαταθήκη. Ένα έργο σύμβολο και πυξίδα για όσους «έχασαν τον δρόμο τους» και επιθυμούν να τον ξαναβρούν.
Πέθανε σαν σήμερα, στις 3 Φεβρουαρίου του 2004.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ζήσιμος Λορεντζάτος, ένας ακατάτακτος διανοούμενος, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ζήσιμος Λορεντζάτος, sansimera.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915-2004), Ένας ποιητικός εκδρομέας, επιμέλεια-παρουσίαση: Μιχάλης Γελασάκης, poiein.gr, διαθέσιμο εδώ
