Της Δήμητρας Σταματάκη,
Παράνομα περιστατικά και δραστηριότητες καταστρατήγησης του δικαίου μπορεί να συμβαίνουν σε οποιονδήποτε οργανισμό ή εταιρεία, είτε ιδιωτική είτε δημόσια, ανεξαρτήτως του μεγέθους της επιχείρησης. Επίσης, εγκλήματα κατά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων λαμβάνουν χώρα παγκοσμίως, καθημερινά. Στη διαλεύκανση αυτών των αδικημάτων, λοιπόν, συντείνουν, πολλές φορές, με τις πληροφορίες τους οι μάρτυρες του Στέμματος.
Σίγουρα, όταν γίνεται λόγος για μάρτυρες του Στέμματος δεν εννοείται κάποια συσχέτιση με τα μέλη της βασιλικής οικογένειας, που –ενδεχομένως– αντιλαμβανόμαστε ως πρώτη εξήγηση από τη διατύπωση του όρου. Ως μάρτυρες του Στέμματος θεωρούνται τα πρόσωπα εκείνα, τα οποία έχουν συμπράξει στην τέλεση των εγκλημάτων, αλλά καταθέτουν σε βάρος των συνενόχων τους με αντάλλαγμα την ατιμωρησία τους ή την ηπιότερη τιμωρία τους.
Συγκεκριμένα, οι μάρτυρες του Στέμματος μπορεί να εργάζονται σε δημόσιους φορείς, είτε σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, είτε σε εταιρείες ή σε οργανισμούς, είτε, γενικότερα, όσοι έρχονται σε επαφή στο πλαίσιο των επαγγελματικών δραστηριοτήτων, είτε εθελοντές ή εκπαιδευόμενοι στο χώρο, ή ακόμη και πρώην εργαζόμενοι.
Εκτός από μάρτυρες του Στέμματος, μπορεί να χαρακτηριστούν και ως μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, ή προστατευόμενοι μάρτυρες, κατά το ελληνικό δίκαιο. Στα αγγλικά, ο μάρτυρας αυτός λέγεται whistleblower και αυτού του είδους το αποδεικτικό μέσο–μαρτυρία, whistleblowing.
Τι σημαίνει, όμως, ο όρος “whistleblower”;
Τίτλος που δεν είναι πολύ συνηθισμένος και δεν ακούγεται ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Πρόκειται για έναν αγγλοαμερικανικό όρο, από το “whistleblowing”, και εναρμονίζεται περισσότερο με τη διαπραγματευτική δομή της αγγλοαμερικανικής δίκης, που επιτρέπει τη συναλλαγή μεταξύ των αντίπαλων μερών και την αρχή της σκοπιμότητας, που διέπει τη δίωξη εγκλημάτων. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο, που τις περισσότερες φορές αυτό για το οποίο ενδιαφέρονται οι Αρχές είναι η συμφωνία με τον μάρτυρα αυτόν, προκειμένου να αποκαλυφθούν τα μέλη της συμμορίας ή της τρομοκρατικής οργάνωσης, παρά η τυχόν καταδίκη του.
Πάντως, και στο δίκαιο μας αναγνωρίζεται –με έμμεσο τρόπο– αυτή η κατηγορία μαρτύρων και αναφέρεται, ειδικότερα, σε αδικήματα μεγάλης κοινωνικής απαξίας, που αφορούν είτε εργασιακά είτε κοινωνικά δικαιώματα, όπως, για παράδειγμα, οι τρομοκρατικές ενέργειες. Ο όρος αυτός σε ελληνική μετάφραση –κυριολεκτικά– μεταφράζεται ως: «αυτός που φυσάει τη σφυρίχτρα» (ενν. μεταφορικά: στις αρχές) και είναι ανάλογος με τον «διαιτητή που φυσάει τη σφυρίχτρα σε κάποιο αθλητικό σφάλμα», ή τον «τροχονόμο που φυσάει τη σφυρίχτρα σε κάποια οδική παράβαση». Σήμερα, χρησιμοποιείται σε παγκόσμιο επίπεδο με τη μεταφορική του σημασία.
Ο όρος του whistleblowing είναι αλληλένδετος με την αποκάλυψη, όχι μόνο μιας παράνομης πράξης για την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή εταιρικών συμφερόντων, αλλά περικλείει και άλλες αξιόποινες πράξεις σχετικές με ποινικά αδικήματα, όπως την απάτη, την αμέλεια, την κακοδικία, την κατάχρηση και κατασπατάληση δημοσίων πόρων, καθώς, επίσης, και αδικήματα κατά της δημόσιας υγείας ή του περιβάλλοντος.
Οι μάρτυρες του Στέμματος έχουν το καθήκον της μαρτυρίας και καταγγέλλουν το δράστη, δίνοντας πληροφορίες με προσωπικό κόστος, πολλές φορές, για να τύχουν ευνοϊκότερης μεταχείρισης. Αφορά πράξεις ατόμων που αποφασίζουν το δημόσιο συμφέρον υπέρ της εταιρείας, στην οποία –ίσως– εργάζονται και, έτσι, αποφασίζουν να συνεργαστούν, δίνοντας πληροφορίες δολοπλοκίας ή κακής διαχείρισης διοίκησης, με φόβο να στοχοποιηθούν και με κίνδυνο την εργασία ή τη ζωή τους.
Ο νομοθέτης προέβλεψε συγκεκριμένη νομοθεσία για τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος και την προστασία τους, καθώς ελλοχεύει μεγάλος κίνδυνος, αν αποκαλύψουν τις ενέργειες που αντίκεινται στο προβλεπόμενο νομικό πλαίσιο, να γίνουν αντικείμενα εκφόβισης ή καταγγελίας για εγκλήματα «κατά της τιμής», όπως δυσφήμιση, ή συκοφαντική δυσφήμιση.
Υπάρχει ένα νομικό πλαίσιο, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά ευρωπαϊκώς -η οδηγία ΕΕ 2019/1937-, και διεθνώς, που προστατεύει αυτούς τους μάρτυρες που αντιλαμβάνονται ότι το δημόσιο συμφέρον είναι υπέρτερο της θέσης τους.
Η Οδηγία (ΕΕ) 2019/1937 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2019, σχετικά με την προστασία των μαρτύρων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της Ένωσης, εκδόθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2019 και τέθηκε σε ισχύ στις 16 Δεκεμβρίου 2019. Τα κράτη–μέλη είχαν προθεσμία έως τις 17 Δεκέμβρη 2021, για να τη μεταφέρουν στο εθνικό τους δίκαιο.
Σύμφωνα με το άρθρο 209 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, το καθήκον μαρτυρίας ενεργοποιείται με τη νόμιμη κλήτευση του μάρτυρα να καταθέσει. Συγκεκριμένα, οι μάρτυρες κλητεύονται με την επίδοση σε αυτούς έγγραφης κλήσης, τουλάχιστον 24 ώρες πριν από την ημέρα, για την οποία καλούνται να καταθέσουν. Το καθήκον μαρτυρίας περιλαμβάνει τα εξής 4 καθήκοντα: το καθήκον εμφάνισης, το καθήκον όρκισης, το καθήκον κατάθεσης και το καθήκον της αλήθειας.
Το προστατευτικό πλαίσιο αυτών των μαρτύρων υπόκειται σε μία ειδική ρύθμιση στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, σκοπός του οποίου είναι να δοθεί ένα αίσθημα ασφάλειας –ίσως και ένα κίνητρο, θα μπορούσαμε να πούμε– στους «εν δυνάμει» μάρτυρες, να νιώσουν ελεύθεροι και να μιλήσουν για οποιαδήποτε πράξη έκνομης συμπεριφοράς.
Σε ευρωπαϊκό, αλλά και εθνικό επίπεδο, η προστασία των μαρτύρων του Στέμματος, ωστόσο, έχει ακόμα περιθώρια βελτίωσης και τελειοποίησης. Η έλλειψη του αισθήματος ασφάλειας και εμπιστοσύνης απέναντι στις δυνάμεις των Αρχών έχουν, πολλές φορές, σαν αποτέλεσμα την αποθάρρυνση των «εν δυνάμει» μαρτύρων. Έχει διαπιστωθεί ότι δεν αναφέρουν τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες τους, γιατί φοβούνται τα αντίποινα. Γι’ αυτόν, ακριβώς, το λόγο, η Πολιτεία οφείλει να τους προστατέψει ολικά και να τεθεί σε εφαρμογή με απτά–πραγματικά μέσα το προστατευτικό πλαίσιο που προβλέπεται από την Ευρωπαϊκή Οδηγία για την προστασία μαρτύρων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, διαθέσιμο εδώ
-
Ποινικό Δικονομικό 4η Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα–Θεσσαλονίκη 2020, Άγγελος Ι. Κωνσταντινίδης
