Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η ταχύτατη εξάπλωση ουρανοξυστών και παραγκουπόλεων προαναγγέλει τον αστικό αιώνα που διανύουμε, κορύφωση μιας διαδικασίας που ξεκίνησε 6.000 χρόνια πριν (Wilson, 2022). Το 2008, για πρώτη φορά, πάνω από το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε πόλεις και το ποσοστό αυτό θα ανέλθει στο 70% μέχρι το 2050 (United Nations, 2020). Ταυτόχρονα, οι ανισότητες μεταξύ των πόλεων έχουν αυξηθεί, τα εισοδηματικά και κοινωνικά χάσματα έχουν διευρυνθεί, τα προάστια έχουν ταξινομηθεί εκ νέου σε μια ευρεία σειρά με βάση την τάξη και τη φυλή και πολλές κεντρικές πόλεις έχουν αποκτήσει νέα σημασία εντός των μητροπολιτικών περιοχών.
Αν και η ανισότητα των πόλεων είναι εξίσου σημαντική με την ανισότητα των χωρών, σχεδόν το σύνολο της οικονομικής έρευνας για την ανισότητα είχε επικεντρωθεί σε επίπεδο χώρας και όχι σε επίπεδο πόλης (Glaeser et al., 2009). Κατά την τελευταία δεκαετία περίπου, οι μελέτες ανισότητας έχουν αποκτήσει ανανεωμένο ενδιαφέρον σε όλες τις κοινωνικές επιστήμες (Nijman & Wei, 2021). Οι κοινωνικές ανισότητες είναι πάντοτε πολιτισμικά και ιστορικά διαμεσολαβημένες και ως εκ τούτου ποικίλλουν από τη μια εποχή στην άλλη και από τον έναν τόπο στον άλλο. Οι σύγχρονες ανισότητες εξαρτώνται θεμελιωδώς από τους επικρατούντες τρόπους παραγωγής και τις συναφείς εργασιακές σχέσεις, τα οποία τείνουν να λειτουργούν σε πολύ ευρύτερες, ακόμα και παγκόσμιες, κλίμακες.
Η ορθή κατανόηση των σημερινών αστικών ανισοτήτων απαιτεί μια θεμελιώδη κατανόηση αυτών των πρόσφατων μετατοπίσεων στη φύση της παραγωγής και των χωρικών συνεπειών αυτών των μετατοπίσεων, ιδίως στην αστική κλίμακα. Όπως υποστηρίζουν οι Nijman και Wei (2021), η νέα οικονομία έχει ωθήσει τις αστικές ανισότητες με τρεις τρόπους: (1) μεγαλύτερη διχοτόμηση του εργατικού δυναμικού και εμβάθυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων, (2) αύξηση των ανισοτήτων μεταξύ των πόλεων (ανάπτυξη έναντι συρρίκνωσης) και (3) αναβίωση των κεντρικών πόλεων και των αστικών κέντρων που πρωταγωνιστούν.
Βέβαια, οι μελετητές των αστικών σπουδών και οι γεωγράφοι ασχολούνται εδώ και καιρό με ζητήματα ανισότητας, μελετώντας φαινόμενα του οικιστικού διαχωρισμού και της ανάπτυξης των γειτονιών. Επηρεασμένοι από τα παγκόσμια κοινωνικά κινήματα, τις απεργίες και τις εξεγέρσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1960, οι γεωγράφοι επαναπροσδιόρισαν ριζικά τον τρόπο αντιμετώπισης των κοινωνικών φαινομένων. Οι εξελιγμένες μαθηματικές μεθοδολογίες που είχαν αναδυθεί κατά την ποσοτική επανάσταση του 1950, καθώς και η τεχνοκρατική τους πρόθεση, αποδείχθηκε ανίκανη να αντιμετωπίσει τις γεωγραφικές πτυχές των πιο πιεστικών προβλημάτων της δεκαετίας του 1960. Μια νέα γενιά γεωγράφων άρχισε να διερωτάται γιατί ο ρατσισμός επιμένει και πώς εγγράφεται στα γκετοποιημένα τοπία των πόλεων των Η.Π.Α; Γιατί η ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου απέτυχε; Πώς πρέπει να εξηγήσουμε τον ιμπεριαλισμό που ώθησε τις Η.Π.Α. στον πόλεμο στο Βιετνάμ; Πώς εγγράφεται με διαφορετικό τρόπο η καταπίεση των γυναικών σε διαφορετικά τοπία; Ποιες είναι οι πηγές της περιβαλλοντικής καταστροφής; (Smith, 2001).
Με ορόσημο το 1969 και την ίδρυση του περιοδικού Antipode: A Radical Journal of Geography αναδύθηκε μια ριζοσπαστική βιβλιογραφία με εκπροσώπους όπως ο David Harvey, που επικεντρώθηκε άμεσα στον Μαρξ, τον Richard Peet και τη Myrna Breitbart, που ανακάλυψαν εκ νέου τον Kropotkin και άλλες αναρχικές επιρροές, την Doreen Massey που αναζήτησε τις νεότερες επιρροές του ηπειρωτικού μαρξισμού και ιδιαίτερα του Louis Althusser, τον Jim Blaut και τον Bill Bunge, που ανακάτεψαν ένα ευρύ φάσμα μαρξιστικών θεωριών με ορισμένες από τις πιο παραδοσιακές ποσοτικές ανησυχίες της επιστημονικής γεωγραφίας και τη Suzanne Mackenzie, που εμπλούτισε τη γεωγραφία και τη μαρξιστική θεωρία με φεμινιστικές αναλύσεις.
Δεκαετίες αργότερα και μετά από αρκετή επίθεση, η μαρξιστική γεωγραφία έχει αποκτήσει έναν καθιερωμένο επιστημονικό ρόλο, προσελκύοντας θεωρητικές προσεγγίσεις και άλλων πεδίων. Η μεγάλη πρόκληση για το μαρξιστικό έργο σήμερα είναι να πάρει τον πλούτο των γνώσεων που προέκυψαν από τις μαρξιστικές εξερευνήσεις μέσα και γύρω από τη γεωγραφία κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών δεκαετιών και να τις εφαρμόσει στο έργο της κατανόησης και της κριτικής ενός εξαιρετικά δυναμικού γεωγραφικού κόσμου μέσω της διατύπωσης εναλλακτικών λύσεων. Είναι, επίσης, ενθαρρυντικό ότι παρατηρείται ανανεωμένο ενδιαφέρον για την πολιτική οικονομία και οδηγεί την κοινωνική επιστήμη να θέσει τα θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με το πώς το κεφάλαιο αναπαράγεται τόσο μέσω όσο και πέρα από τη μισθωτή σχέση, πώς αναπαράγει και αναμορφώνει τις τάξεις σε όλους τους τρόπους παραγωγής, πώς δημιουργεί πλεονάζοντες και αναλώσιμους πληθυσμούς που διακρίνονται από φυλετικές και έμφυλες διακρίσεις και πώς απαιτεί τόσο ανεκμετάλλευτους όσο και άχρηστους χώρους, στην προσπάθειά του να παράγει αξία.
Βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα τη μελέτη της Khosla (2005), που εξετάζει πώς διασταυρώνονται οι σχέσεις φυλής, φύλου και τάξης, όπως αυτές τοποθετούνται και διαμορφώνονται από τις αστικές διαδικασίες στη Δύση. Κοιτάζοντας μέσα από τον φακό της θεωρίας του David Harvey για την παραγωγή του καπιταλιστικού αστικού χώρου και τις εννοιολογικές συνδέσεις της με την «πρωταρχική» συσσώρευση του Μαρξ, παρουσιάζει μια πρώτη πρόταση για την υλική βάση της εκμετάλλευσης των φύλων και της «φυλής». Διερευνά περαιτέρω πώς αυτό αλληλεπιδρά με τις πιο πλήρως επεξεργασμένες θεωρίες της τάξης στη μαρξιστική παράδοση και πώς μαζί διαμορφώνουν και διαμορφώνονται από τους δυτικούς αστικούς χώρους και τόπους. Δεν παίρνει τις ιδέες του Harvey απλά στην ονομαστική τους αξία, αλλά τις εμπλουτίζει μαζί με θεωρητικές και ιστορικές εργασίες σχετικά με τη φυλετικοποίηση, τον ιμπεριαλισμό, την πολεοδομία και το φύλο.
Η θέση της είναι ότι η συνεχιζόμενη συσσώρευση μέσω της απαλλοτρίωσης, ως δεύτερος τρόπος συσσώρευσης που λειτουργεί σε διαλεκτική σχέση με το σύστημα της εμπορευματικής παραγωγής, είναι η υλική βάση των επίμονων φυλετικών και έμφυλων διαιρέσεων στην κοινωνία συνολικά και στην αστική κλίμακα ειδικότερα. Η συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης έχει υποταχθεί ιδεολογικά από τον καπιταλισμό, ως μέρος του θριαμβευτικού του λόγου περί προόδου και ελευθερίας. Αλλά στην πραγματικότητα, είναι η έκφραση του πατριαρχικού και ρατσιστικού ιμπεριαλισμού εντός και παράλληλα με τον καπιταλισμό. Οι συνεχιζόμενες καταναγκαστικές και βίαιες ιδιοποιήσεις, ο χωρικός διαχωρισμός και οι ιδιωτικοποιήσεις μετατοπίζουν το κόστος της καπιταλιστικής συσσώρευσης για χάρη της συσσώρευσης στα έμφυλα και ρατσιστικά σώματα, διαχωρίζοντάς τα από τους οικονομικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς καρπούς του καπιταλιστικού συστήματος.
Το δευτερεύον επιχείρημά της υποδεικνύει τρεις διαφορετικές, ενίοτε συγκρουόμενες, αλλά αλληλένδετες λογικές της εξουσίας μέσα στη σύγχρονη κοινωνία: την καπιταλιστική λογική, η οποία στηρίζεται κυρίως στα συμφέροντα των καπιταλιστών παραγωγών, την εδαφική λογική, η οποία εκφράζει την επιτακτική ανάγκη να διοικείται ο χώρος σε όλες τις κλίμακες, και τη σωματική λογική, μια πατριαρχική και ρατσιστική, βιοπολιτική και νεκροτομική ορμή για τον έλεγχο και την κοινωνική κατασκευή των έμφυλων και φυλετικών σωμάτων.
Οι σύγχρονες δυτικές πόλεις χαρακτηρίζονται από έντονες αντιφάσεις και προσφέρουν ένα πλούσιο πεδίο μελέτης του τόπου που αναδιαμορφώνονται η ταξική, έμφυλη και φυλετική εκμετάλλευση. Με αφετηρία το έργο του Harvey, που χαρακτηρίζεται από τη λεπτομερή μαρξιστική θεωρητικοποίηση του αστικού χώρου και τη συμπερίληψη των έμφυλων και φυλετικών διαχωρισμών από την Khosla (2005), ανοίγονται νέοι δρόμοι ανάλυσης για τον τρόπο που διαμορφώνεται ο αστικός χώρος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Glaeser, E. L., Resseger, M., & Tobio, K. (2009). Inequality in cities. Journal of Regional Science, 49(4), 617-646.
- Harvey, D. (1982). The limits to capital. Cambridge: Blackwell.
- Harvey, D. (1989). The urban experience. John Hopkins University Press.
- Χάρβεϊ, Ν. (2006). Ο νέος ιμπεριαλισμός. Αθήνα: Καστανιώτης.
- Hassan, R. (2010). Globalization and the “temporal turn”: Recent trends and issues in time studies. Journal of Policy Studies, 25(2), 83-102.
- Khosla, P. (2005). Privatization, segregation and dispossession in western urban space: an antiracist, marxist-feminist reading of David Harvey. FES Outstanding Graduate Student Paper Series.
- Nijman, J., & Wei, Y. D. (2020). Urban inequalities in the 21st century economy. Applied geography, 117, 102188.
- Smith, N. (2001). Marxism and geography in the Anglophone world. Geographische Revue: Zeitschrift für Literatur und Diskussion, 3(2), 5-21.
- United Nations (2020). Report of the UN Economist Network for the UN 75th Anniversary Shaping the Trends of Our Time. ISBN 978-92-1-104696-0
- Wilson, B. (2022). Metropolis: Η ιστορία των πόλεων, της μεγαλύτερης ανακάλυψης του ανθρώπου. μτφ. Β. Ζεύκη-Βοργία. Διόπτρα.
