Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Το 431 π.Χ., ξέσπασε ο πολύχρονος πόλεμος ανάμεσα στις δύο ηγεμονικές πόλεις του κυρίως ελληνικού χώρου, που είχαν διαμορφωθεί στα κρίσιμα πενήντα χρόνια μετά το αίσιο για την Ελλάδα τέλος των Περσικών, τη Σπάρτη και την Αθήνα. Ενώ η Σπάρτη θεωρούσε ότι είχε το πλεονέκτημα λόγω της ανώτερης στρατιωτικής της δύναμης στο πεζικό, η Αθήνα διέθετε την υπεροχή στο καινοτόμο όπως αποδείχτηκε όπλο της εποχής, το ναυτικό. Η κυριαρχία επί της θάλασσας, επέτρεπε στην Αθήνα σε συνδυασμό με τα εντυπωσιακά τείχη, τα οποία ένωναν την Αθήνα με το επίνειό της, τον Πειραιά, να αντέξει σε οποιαδήποτε χερσαία επίθεση και εισβολή στην επικράτειά της, καθώς ο εφοδιασμός της πόλης σε τρόφιμα μπορούσε να γίνει διά θαλάσσης. Η μόνη προϋπόθεση για την επιτυχία του σχεδίου, που είχε καταστρώσει ο πολιτικός ηγέτης της Αθήνας, Περικλής, ήταν η εγκατάλειψη των κτηματικών περιουσιών και κατοικιών της Αττικής και η συγκέντρωση του μεγάλου πληθυσμού της υπαίθρου στο οχυρωμένο άστυ της πόλης. Όπως και έγινε, κάτι που οδήγησε σε συνωστισμό πληθυσμού σε έναν μικρό χώρο για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Είμαστε στην ευτυχή θέση να ενημερωθούμε για τα επόμενα γεγονότα από την οξεία κριτική ματιά του σύγχρονου με αυτά ιστορικού και αυτόπτη μάρτυρα Θουκυδίδη, της πιο σημαντικής για την περίοδο ιστορικής πηγής. Το 430, όταν συνέβη η δεύτερη εισβολή του στρατού της Σπάρτης και των συμμάχων της στην Αττική, ξέσπασε στην Αθήνα μία μολυσματική νόσος. Επρόκειτο για μια ασθένεια προερχόμενη εκτός του ελλαδικού κόσμου, την Αιθιοπία πέρα από την Αίγυπτο. Χτύπησε την Περσική Αυτοκρατορία και τη Λήμνο και μέσω του αναμενόμενου μέσου σωτηρίας της πόλης, των πλοίων, έφτασε στον Πειραιά. Η μετάδοσή της ήταν αστραπιαία, και οι θάνατοι πάρα πολλοί. Παρά το γεγονός ότι ο Θουκυδίδης περιγράφει αναλυτικά τα συμπτώματα, δεν υπάρχει ομοφωνία στη σχετική έρευνα για το είδος της ασθένειας. Η πιο πειστική εκδοχή προέρχεται από την εργαστηριακή μελέτη των καταλοίπων ενός ομαδικού τάφου που ανασκάφηκε στον Κεραμεικό της Αθήνας, και έχει συσχετιστεί με την εποχή του λοιμού.
Από τους νεκρούς, εξήχθησαν τρία δόντια που περιείχαν πολφό. Από την εργαστηριακή ανάλυση του πολφού βρέθηκαν ίχνη μικροβιακού παράγοντα, που συνδέεται με την εκδήλωση του τυφοειδούς πυρετού. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα συμπτώματα που περιγράφει ο Θουκυδίδης, δεν ταιριάζουν απολύτως με τη συγκεκριμένη ασθένεια, τουλάχιστον στη σημερινή μορφή της. Όπως και να έχει το θέμα, η ασθένεια ταλαιπώρησε την Αθήνα για δύο έτη. Μάλιστα, ακολούθησε τους Αθηναίους και έξω από την πόλη. Ενισχύσεις που έφτασαν την ίδια περίοδο στο εκστρατευτικό σώμα το οποίο πολιορκούσε την Ποτίδαια στη Χαλκιδική, μετέφερε την ασθένεια στους ευρισκόμενους εκεί στρατιώτες και αναζωπυρώθηκε το 427 π.Χ., με μεγάλες και πάλι απώλειες. Πέθαναν μόνο από τους άνδρες περίπου 4.700. Θα έπρεπε να φτάσουμε στο 415 π.Χ., για να ανακάμψει η πόλη από τις απώλειες αυτές.
Πέραν όμως των πολύτιμων αυτών στοιχείων που μας δίνει ο ιστορικός, σημαντικές για την κατανόηση της εξέλιξης της αντίληψης για τις επιδημίες είναι οι παρατηρήσεις που κάνει για την εξέλιξη και τις συνέπειες της νόσου. Παρατηρεί, ότι μολύνονταν όσοι πλησίαζαν τους ασθενείς για να τους φροντίσουν, ιδίως οι γιατροί, ενώ η κατάσταση επιδεινωνόταν με τον συνωστισμό. Για πρώτη φορά στην ελληνική γραμματεία, έχουμε με τρόπο ξεκάθαρο τη διαπίστωση ότι, τα επιδημικά νοσήματα μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο με την επαφή. Στο ίδιο σημείο, ο ιστορικός μεταφέρει τη γενική διάψευση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, καθώς οι Αθηναίοι παραμελούσαν πια την τήρηση των θρησκευτικών καθηκόντων τους στους ναούς, ενώ υπήρχε μια διάθεση ανομίας λόγω της απελπισίας, σε σημείο που οι κάτοικοι παραμελούσαν ακόμα και να θάψουν τους νεκρούς τους. Η εικόνα, όμως, αυτή που μας μεταφέρει ο ιστορικός, βρίσκει ανταπόκριση στην ιατρική σκέψη της εποχής του και διαμόρφωσε καταλυτικά το επιστημονικό πεδίο της ιατρικής την εποχή αυτή, δημιουργώντας μία νέα σχολή ιατρικής.
Σύμφωνα με τα γραπτά του, οι μολυσματικές ασθένειες, ως προς τη μετάδοσή τους δεν είχαν να κάνουν με την ανθρώπινη επαφή. Η παραδοσιακή ιπποκρατική θέση, όπως για παράδειγμα διατυπώνεται στο Περί Φυσών 5, αναφέρει πως η μετάδοση των μολυσματικών ασθενειών έχει να κάνει με εξωγενείς παράγοντες που διαταράσσουν τη βασική ισορροπία των χυμών του σώματος. Οι χυμοί αυτοί είναι τέσσερις με βάση την προηγούμενη θεωρία των τεσσάρων στοιχείων, που αποτελούν το σύμπαν του φιλοσόφου Εμπεδοκλή, ο οποίος είχε ονομάσει τα στοιχεία αυτά φωτιά, γη, νερό και αέρα. Οι χυμοί αυτοί διαταράσσονται όταν μέσω του αέρα μεταφέρονται στο ανθρώπινο σώμα απόρροιες που είτε προέρχονται από ελώδεις περιοχές είτε από πτώματα σε αποσύνθεση είτε και από τα άστρα. Τότε, ανατρέπεται η ισορροπία των χυμών του σώματος και από την ευκρασία οδηγούμαστε στη δυσκρασία.
Οι οσμές αυτές περιγράφονται με τον όρο «μιάσματα». Ο όρος αυτός, αποσυνδέεται από τα θρησκευτικά του συμφραζόμενα, στα οποία αναφερθήκαμε πιο πάνω, και χρησιμοποιείται πλέον για να δηλώσει την ύπαρξη φυσικών, και όχι ηθικών ρύπων. Δεδομένου ότι οι ηθικοί αυτοί ρύποι έχουν ως φορέα τον άνθρωπο, η ιατρική σκέψη της εποχής δεν θα μπορούσε να δεχτεί τη σύνδεση του ανθρώπου με τη νέα διατύπωση της μιασματικής θεωρίας, η οποία μετέφερε τον μηχανισμό διάδοσης των ασθενειών από το θρησκευτικό-μαγικό στο φυσικό-πραγματικό επίπεδο. Μια αντίληψη που διατρέχει το σύνολο της ιατρικής σκέψης σε όλη την Αρχαιότητα. Όμως, η θρησκεία δεν θα έχανε τον ρόλο της στην προστασία των ανθρώπων από τις μολυσματικές ασθένειες. Λίγο μετά το ξέσπασμα του μεγάλου λοιμού στην Αθήνα, όπως μαθαίνουμε από διάφορες εναλλακτικές πηγές, ανθεί η λατρεία των θεραπευτών-θεών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- lifo.gr, (2020), Ο Λοιμός των Αθηναίων όπως τον περιέγραψε ο Θουκυδίδης, Διαθέσιμο εδώ
- Nextdeal, (2021), Οι επιδημίες που άλλαξαν την ροή της ιστορίας!, Διαθέσιμο εδώ
- Foroline, (2020), Λοιμός στην αρχαία Αθήνα: Οι συγκλονιστικές ομοιότητες με τη πανδημία του κορωνοϊού, Διαθέσιμο εδώ
- Hyde, Jessica, (2020), Οι επιδημίες στον ελλαδικό χώρο από την αρχαιότητα έως σήμερα, Διαθέσιμο εδώ
