Της Μαρίας Φυτίλη,
Σε πολλές χώρες, η άτυπη απασχόληση αντιπροσωπεύει σημαντικό μέρος της οικονομίας και της αγοράς εργασίας από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην παραγωγή, στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης και στη δημιουργία εισοδήματος. Ωστόσο, η άτυπη κατάσταση θέτει τους εργαζόμενους σε υψηλότερο κίνδυνο ευαλωτότητας και επισφάλειας. Πράγματι, η άτυπη απασχόληση έχει ισχυρό αρνητικό αντίκτυπο στην επάρκεια των αποδοχών, στην επαγγελματική ασφάλεια και υγεία και στις συνθήκες εργασίας γενικότερα. Στο πλαίσιο των κατακερματισμένων αγορών εργασίας, ή των ανεπαρκών δικτύων κοινωνικής ασφάλειας, ή όπου οι μισθοί ή/και οι ώρες εργασίας σε επίσημες θέσεις εργασίας είναι χαμηλές, οι εργαζόμενοι μπορεί να καταφύγουν σε άτυπη απασχόληση.
Σύμφωνα με έναν σύντομο ορισμό του Γκιάλη (2009) –και πριν την παραπάνω εκτεταμένη ανάλυση–, η «μη-τυπική» σύμβαση είναι «κάθε δραστηριότητα που ασκεί ένας εργαζόμενος στο πλαίσιο σύμβασης ή εργασιακής σχέσης άλλης από τη σύμβαση αορίστου χρόνου με πλήρες ωράριο και η οποία ενέχει στοιχεία αβεβαιότητας», για τους εξής λόγους: 1) της σύντομης διάρκειας της απασχόλησης, 2) του σύντομου αριθμού εργάσιμων ωρών, 3) της εναλλάξ μεταβολής μεταξύ περιόδων εργασίας και περιόδων μη εργασίας, 4) της παρεμπόδισης του προσώπου de jure ή de facto από τους κανονισμούς που αφορούν τους εργαζόμενους με πλήρη απασχόληση, 5) του πολυεπίπεδου χαρακτήρα των εργασιακών σχέσεων με μεγάλο αριθμό εργοδοτών και 6) της απουσίας οργανωτικής ενσωμάτωσης σε μια επιχείρηση η οποία προσφέρει εργασία στα άτομα.
Ειδικότερα, κατά τη διάρκεια των τριών μεταπολεμικών δεκαετιών σταθερής οικονομικής ανάπτυξης, οι άτυπες μορφές απασχόλησης αποτελούσαν ένα περιθωριακό μέρος της απασχόλησης στις χώρες που εμφανίζουν οικονομική ανάπτυξη. Ωστόσο, εμφανίστηκε μία σημαντική μεγέθυνση αυτών των μορφών, που πηγάζει από τέσσερις λόγους: 1) από την επιθυμία των επιχειρήσεων για ευελιξία στην απασχόληση και αξιοποίηση της εργατικής δύναμης, 2) από την έλλειψη βεβαιότητας που βιώνουν οι επιχειρήσεις ως προς τις αυξομειώσεις του ύψους και της διάρθρωσης της ζήτησης, 3) από το νέο πρότυπο παραγωγής το οποίο χρειάζεται αναδιαμόρφωση της εργασίας και 4) από οφέλη που παρουσιάζουν οι άτυπες μορφές απασχόλησης, όπως είναι η ευελιξία στον χρόνο κατά τον οποίο θα απασχοληθεί το εργατικό δυναμικό, η ικανότητα να ελέγχουν την εργασία και η μείωση του εργατικού κόστους.
Αναφορικά με την Ελλάδα, αυτό που οι ανεπτυγμένες χώρες θεωρούν άτυπες μορφές εργασίας, όπως η αυτοαπασχόληση και η βοηθητική οικογενειακή εργασία χωρίς μισθό, η εποχιακή εργασία και η ανασφάλιστη εργασία, όσο στο παρελθόν, τόσο και στο παρόν, ισχύουν ως τυπικές.
Το ελληνικό σύστημα απασχόλησης χαρακτηρίζεται από την ιδιαιτερότητα των οικονομικών και κοινωνικών δομών και από τον τρόπο ρύθμισης και διαμόρφωσης της αγοράς εργασίας. Συγκεκριμένα, η Ελλάδα διακρίνεται από το εκτεταμένο εύρος της μικρής εμπορευματικής παραγωγής και των μικρών επιχειρήσεων, τις σημαντικές εποχιακές αυξομειώσεις της δραστηριότητας σε τομείς με αρκετή συμμετοχή του Α.Ε.Π. και τα χαρακτηριστικά της ελληνικής οικογένειας, με το πνεύμα αλληλοϋποστήριξης που την κατέχει, αλλά και τον φυλετικό και ηλικιακό καταμερισμό εργασίας μεταξύ των μελών της.
Επιπλέον, το φαινόμενο της άτυπης απασχόλησης συνδέεται και με τις σημαντικές και θεμελιώδεις μεταβολές που εμφανίστηκαν στην παραγωγή και την οικονομία από τα μέσα της δεκαετίας του ’70. Αναλυτικότερα, η ανάπτυξη που παρουσίασαν τομείς όπως ο τουρισμός, τα τρόφιμα και η καπνοβιομηχανία οδήγησε σε αύξηση της εποχιακής εργασίας και συνάμα εμφανίστηκαν και νέα είδη άτυπης εργασίας, όπως η αμειβόμενη εργασία στο σπίτι και η επαναλαμβανόμενη εργασία σε αγροτικές και ημιαστικές περιοχές που συνδέονται με τις ανακατατάξεις που παρατηρήθηκαν στη γεωργία και την πρόοδο του τουρισμού, για τον οποίο διακρίνεται η χώρα.
Εν κατακλείδι, είναι γεγονός ότι η σύμβαση της μερικής απασχόλησης συνιστά την πιο γνωστή μεταξύ των ευέλικτων συμβάσεων, και η οποία έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον της εργατικής και ασφαλιστικής νομοθεσίας με ποικίλες νομοθετήσεις και παρεμβολές. Οι άτυπες μορφές απασχόλησης αποτελούν, δηλαδή, ένα πολύπλευρο εργαλείο αναφορικά με τη χρήση του, που παρέχει τη δυνατότητα στην επιχείρηση να τροποποιεί τον χρόνο χρησιμοποίησης του εργατικού της δυναμικού στις παραγωγικές της ανάγκες και στα ωράρια λειτουργίας της, να υποχρεώνει εντονότερη εργασιακή πειθαρχία και να αμβλύνει το εργατικό κόστος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Καραμεσίνη, Μ. (1999), Άτυπη απασχόληση και ο ρόλος του κράτους στην ελληνική αγορά εργασίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, διαθέσιμο εδώ
- Γκιάλης, Σ. (2009), Εργασιακή ευελιξία και άτυπη εργασία στη νέα εποχή: χωρο-κοινωνικές διαστάσεις και πολιτικές επισημάνσεις, Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών.
- Προσοχή: Οι άτυπες μορφές απασχόλησης απειλούν την κοινωνική συνοχή, deok.org.cy, διαθέσιμο εδώ
- Statistics on the informal economy, ilostat.ilo.org, διαθέσιμο εδώ
