Της Ζωής Σερμπίνη,
Πολλοί μελετητές των δημοτικών τραγουδιών επισημαίνουν την σύνδεση των νεοελληνικών παραδοσιακών τραγουδιών με την πρώιμη και ύστερη αρχαιότητα. Αυτό σημαίνει πως οι δημιουργοί της προφορικής παράδοσης μοιράζονται κοινά θέματα και μοτίβα στους μύθους τους από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Οι μύθοι κυλούν στην ψυχή και την μνήμη των ανθρώπων, διασκευάζονται και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά εν μέρει αλλαγμένοι, αλλά και απαράλλαχτοι σε πολλά σημεία και στα μηνύματα που θέλουν να περάσουν. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε, επίσης, την ομοιότητα των ομηρικών επών με τα δημοτικά τραγούδια, τόσο στο κομμάτι της προφορικής παράδοσης, όσο και στον έμμετρο λόγο που τα χαρακτηρίζουν. Επιπλέον, όπως οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι πλάθονταν στην φαντασία των ανθρώπων και διατηρούνταν προφορικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως και τα δημοτικά τραγούδια είναι ένα είδος σύγχρονων μύθων του ελληνικού πολιτισμού.
Κάποιοι συνδέουν το ποίημα «Του νεκρού αδερφού» με τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης και ως εκ τούτου με τα ελευσίνια μυστήρια, τα οποία ήταν ξακουστά σε ολόκληρο τον ελληνικό και έπειτα ελληνορωμαϊκό κόσμο. Μετά την καταστροφή του τελεστηρίου το 395 μ.Χ. και την κατάργησή τους, ο μύθος της αρπαγής της Περσεφόνης, εξαιτίας της δημοτικότητάς του θα αποτελέσει έμπνευση για να διασκευαστεί σε άλλους μύθους, προσαρμοσμένους για το τότε χριστιανικό κοινό. Ένας από αυτούς τους μύθους είναι αυτός που εξιστορείται στο δημοτικό τραγούδι «Του νεκρού αδερφού». Το στοιχείο της επιστροφής από τον κάτω κόσμο αλλά και του χωρισμού της μητέρας από την κόρη και της αναμονής για επανασύνδεση είναι κοινά στους δύο μύθους. Φυσικά, δεν μπορούμε να μιλήσουμε με σιγουριά για διασκευή του ίδιου του μύθου της Αρπαγής της Περσεφόνης, αλλά σίγουρα μπορούμε να διακρίνουμε καθαρά τα κοινά σημεία που αποτέλεσαν έμπνευση για το ποίημα του νεκρού αδερφού στη δεδομένη περίπτωση.
Ο αποχωρισμός
«Μάνα μου, κι ας την δώσουμε την Αρετή στα ξένα, […]
Βάλλω τον ουρανό κριτή και τους αγιούς μαρτύρους,
Αν τύχει κι έρτει θάνατος, αν τύχει κι έρτει αρρώστια,
Αν τύχει πικρα γη χαρά, εγώ θα σου την φέρω»
Ο αποχωρισμός αγαπημένων ανθρώπων έχει σταθεί σε πολλές περιπτώσεις αφορμή για την έναρξη μιας ιστορίας και για την δημιουργία ενός μύθου. Το ποίημα «Του νεκρού αδερφού» εστιάζει στην εξαιρετική ομορφιά της κόρης, που φαίνεται να είναι ο λόγος και για τον μεγάλο αριθμό των προξενητάδων που έχουν έρθει για να την ζητήσουν σε γάμο. Παρά την δυσανασχέτηση της μάνας, αποφασίζεται με προτροπή του Κωσταντή να παντρευτεί η Αρετή, και μάλιστα πολύ μακριά από το σπίτι και την πατρίδα της, στην Βαβυλώνα. Η κόρη εδώ φαίνεται να μην έχει απολύτως καμία βούληση και λόγο για το μέλλον και τη ζωή της. Ένα κοινό μοτίβο συναντάμε και στον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, σύμφωνα με τον οποίο ο Πλούτωνας, θεός του κάτω κόσμου, μαγεμένος από την ομορφιά της κόρης της Δήμητρας, ανοίγει την γη τη στιγμή που η Περσεφόνη είχε σκύψει για να κόψει έναν νάρκισσο και την κλέβει αποσύροντάς την στον κάτω κόσμο. Και σε αυτή την περίπτωση η κόρη κλέβεται τόσο χωρίς τη δικής της θέληση, όσο και χωρίς την συγκατάθεση της μητέρας της που την ήθελε κοντά της.
Ο θρήνος – κατάρα της μητέρας
«Ανάθεμά σε, Κωσταντή, και μυριανάθεμά σε,
Όπου μου την εξόρισες την Αρετή στα ξένα!
Το τάξιμο που μου ‘ταξές, πότε θα μου το κάμεις;»
Ο Κωσταντής, για να πείσει την μητέρα του να παντρέψει την Αρετή στα ξένα, ορκίζεται, με έναν όρκο βαρύ και ιερό, πως αν συμβεί ποτέ κάτι κακό, αν κάτι πάει στραβά και η μάνα χρειαστεί την κόρη της, τότε ο ίδιος θα πάει και θα την φέρει πίσω. Ο όρκος αυτός έρχεται ως προοικονομία για την εξέλιξη της ιστορίας, καθώς ο Κωσταντής, για κακή του τύχη, θα βρεθεί αντιμέτωπος με την υπόσχεσή του. Αφού πέρασε ο καιρός και στην οικογένεια έπεσε θανατικό, η μητέρα βρέθηκε ολομόναχη με τους εννιά γιούς της νεκρούς. Η μάνα θεωρεί υπεύθυνο τον Κωσταντή για τα κακά που τους βρήκαν, κλαίει και τον καταριέται πάνω από τον τάφο του, ενώ τον καλεί να σηκωθεί και να φέρει την Αρετή πίσω.
Σε κάποιες παραλλαγές του τραγουδιού η μάνα εύχεται όλοι οι γιοί της να λιώσουνε εκτός του Κωσταντή, να μην τον φάει το χώμα, να γίνει πέτρα/σίδερο/ατσάλι. Μπορεί με μια πρώτη ανάγνωση να προκληθεί συμπόνια προς το πρόσωπο της μάνας, ωστόσο η μεταθανάτια κατάρα που ρίχνει στον Κωσταντή είναι μια από τις πιο βαριές και σκληρές που έχει γνωρίσει η νεοελληνική ποίηση. Σε αντίστοιχη κατάσταση συναντάμε και την θεά Δήμητρα, η οποία μάταια ψάχνει να βρει την κόρη της. Ο Ήλιος, που έβλεπε τα πάντα από τον Ουρανό, λυπήθηκε την Δήμητρα και της αποκάλυψε που βρισκόταν η Περσεφόνη. Τότε η θεά, θρηνώντας, καταράστηκε την φύση και απείλησε πως δεν θα άφηνε ποτέ ξανά την γη να ανθίσει, αν η Περσεφόνη δεν επέστρεφε πίσω σε αυτή.
Η νεκρανάσταση
«Από το μυριανάθεμα και τη βαριά κατάρα,
Η γης αναταράχθηκε και ο Κωσταντής εβγήκε»
Ο θρήνος της μάνας πάνω από τον τάφο του Κωσταντή δημιουργεί μια σειρά από μαγικά και ανατριχιαστικά αποτελέσματα με κυριότερο τη νεκρανάσταση του Κωσταντή. Ωστόσο, το συμβάν αυτό περιλαμβάνει κι άλλα μεταφυσικά στοιχεία. Υπάρχει μεταμόρφωση άψυχων σε έμψυχα, το μνήμα γίνεται άλογο και στη συνέχεια μια σειρά άψυχων σε άλλα άψυχα: η κάσα γίνεται χαλινάρι, η μαρμαρόπλακα σαμάρι, και όλα αυτά κινούνται σε μια εικόνα υπερφυσικού, έξω από τα όρια της λογικής. Για κάποιους, η νεκρανάσταση του Κωσταντή και η μεταμόρφωση του μνήματος σε άλογο καταδεικνύει και υπογραμμίζει την βαθιά και απέραντη λύπη της μάνας που μπορεί να κινήσει τη γη με τα δάκρυα και τις κατάρες της.
Από μια άλλη οπτική, ωστόσο, αυτή η πράξη της μάνας καταδεικνύει έναν εγωκεντρικό χαρακτήρα, καθώς βλέπουμε μια μάνα που δεν διστάζει, εν γνώση, να μετατρέψει τον νεκρό της γιο σε «βρικόλακα». Ακολουθεί, λοιπόν, η ανατριχιαστική σκηνή, όπου ο Κωσταντής σηκώνεται νεκρός από τον τάφο του για να πάει να βρει την αδερφή του. Στον μύθο της Αρπαγής της Περσεφόνης όπως είναι φυσικό υπάρχει, επίσης, επικοινωνία με τον Άδη, καθώς εκεί είναι που βρίσκεται η ίδια η κόρη. Όπως η μητέρα του Κωσταντή επικοινωνεί με τον γιο της που βρίσκεται στον κάτω κόσμο για να φέρει την Αρετή πίσω, έτσι και η θεά Δήμητρα επικοινωνεί, μέσω του Δία, με τον θεό του κάτω κόσμου για να επιστρέψει πίσω την Περσεφόνη. Η επιθυμία των δύο γυναικών εκπληρώθηκε, με ένα τίμημα όμως και στις δύο περιπτώσεις.
Τα ομιλούντα πουλιά
«Ποιος είδε κόρην όμορφη να σέρνει ο πεθαμένος!
-Άκουσες, Κωσταντίνε μου, τι λένε τα πουλάκια;
-Πουλάκια είναι κι ας κιλαηδούν, πουλάκια είναι κι ας λένε»
Δεν θα σταθούμε πολύ σε αυτό το σημείο, ωστόσο είναι ενδιαφέρον να δούμε την θέση που παίρνουν στην ιστορία και τα υπόλοιπα έμψυχα όντα της φύσης, όπως τα πουλιά. Δεν θα ήταν ακραίο να υποστηριχθεί πως τον ρόλο των θεών παίρνουν τα πουλιά στα δημοτικά τραγούδια, τα οποία βλέπουν και γνωρίζουν περισσότερα από τους ανθρώπους. Ας μην ξεχνάμε πως στους μύθους των αρχαίων Ελλήνων δεν είναι λίγες οι φορές που οι θεοί έχουν πάρει τη μορφή κάποιου ζώου για να πλησιάσουν τους ανθρώπους. Ένας από τους θεούς που αρεσκόταν να παίρνει την μορφή πλασμάτων του ζωικού βασιλείου, είναι φυσικά ο Δίας. Στον μύθο της Δήμητρας και της Κόρης δεν είναι τυχαίο πως τον ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και τον κόσμο των νεκρών ήταν ο Δίας, που προσπαθούσε να πείσει τον Πλούτωνα να επιστρέψει την Περσεφόνη πίσω στην Δήμητρα. Στο ποίημα «Του νεκρού αδερφού», τα πουλάκια είναι αυτά που, βλέποντας την Αρετή καβάλα στο άλογο μαζί με τον νεκρό αδερφό της, κατακρίνουν το αποτρόπαιο θέαμα, δηλώνοντας πόσο λάθος είναι να βρίσκονται οι ζωντανοί μαζί με τους πεθαμένους.
Η επιστροφή και το τραγικό τέλος
«Δεν είναι κρίμα κι άδικο, παράξενο μεγάλο,
Να περπατούν οι ζωντανοί με τους απεθαμένους!»
Στον αρχαίο ελληνικό μύθο, παρά την υπόσχεση που έδωσε ο Πλούτωνας να επιστρέψει την Περσεφόνη στον πάνω κόσμο, αυτός αθέτησε τον λόγο του δίνοντάς της να φάει ένα ρόδι. Η Περσεφόνη έφαγε έξι σπόρια και αυτό επισφράγισε την μοίρα της, καθώς αφού πλέον είχε καταναλώσει φαγητό από τον κάτω κόσμο, δεν μπορούσε να φύγει.
Φυσικά, το γεγονός αυτό αναστάτωσε την Δήμητρα και, για τον λόγο αυτό, ο Δίας πρότεινε έναν συμβιβασμό, για κάθε σπόρο που είχε φάει η Περσεφόνη θα έμενε και έναν μήνα στον Άδη. Έτσι, η κόρη θα περνούσε τον μισό χρόνο με την μητέρα της, ωστόσο ήταν πλέον αιώνια καταδικασμένες να χωρίζονται μέχρι να ξανασυναντηθούν την άνοιξη, με την άνοδο της Περσεφόνης από τον κάτω κόσμο. Στο ποίημα «Του νεκρού αδερφού», μόλις τα δύο αδέρφια φτάσουν στο χωριό, ο νεκρός Κωσταντής εξαφανίζεται έχοντας εκπληρώσει την υπόσχεση του. Η Αρετή βλέπει το ερημωμένο σπίτι και καταλαβαίνει τι έχει συμβεί. Χτυπά την πόρτα του σπιτιού αναγγέλλοντας στην μητέρα της την άφιξη της. Η μάνα ανοίγει την πόρτα, αγκαλιάζει την κόρη της, ωστόσο η χαρά δεν θα διαρκέσει πολύ.
«Άνοιξε, μάνα μου, άνοιξε κι εγώ είμαι η Αρετή σου»
Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν κι οι δύο»
Οι δύο μητέρες συνδέονται μέσα από τον θρήνο τους, που προκύπτει από τον αποχωρισμό με την κόρη τους, τις υπερφυσικές διαστάσεις που παίρνει αυτός ο θρήνος και οι κατάρες τους, αλλά και την γλυκόπικρη έκβαση που έχει η εκπλήρωση της επιθυμίας τους. Η Αρετή και η Περσεφόνη, πέρα από την απαράμιλλη ομορφιά που τις χαρακτηρίζει, ακολουθούν την ίδια πορεία στην ιστορία της ζωής τους, καθώς βρίσκονται και οι δύο παντρεμένες μακριά από το σπίτι τους, χωρίς την συγκατάθεση τους, όπως επίσης και χωρίς δική τους βούληση αποφασίζεται η επανασύνδεση με την μητέρα τους.
Τέλος, αυτό που είναι σημαντικό να συγκρατήσουμε από τις δύο αυτές ιστορίες, που δημιουργήθηκαν με απόσταση εκατοντάδων ετών μεταξύ τους, είναι πως ο πολιτισμός μπορεί να εξελίσσεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, αλλά οι ιστορίες των ανθρώπων και τα βάσανα που ταλαιπωρούν την ψυχή τους, μένουν ίδια και αμετάβλητα, αξεθώριαστα στο πέρασμα του χρόνου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Anthobeio.com, Τα Δημοτικά Τραγούδια, Διαθέσιμο εδώ
- Mixanitouxronou.gr, Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα και ο θρήνος της θεάς Δήμητρας. Ο μύθος που “εξηγεί” τον υπέροχο κύκλο της φύσης…, Διαθέσιμο εδώ
- 24grammata.com, «Του Νεκρού Αδελφού»: το Ποίημα και η Ανάλυση του, Διαθέσιμο εδώ
- Πολύβιος Ν. Πρόδρομος (2021), Το μυθικό στοιχείο στο δημοτικό τραγούδι «Του νεκρού Αδερφού» και η διδακτική αξιοποίηση του στο Λύκειο με έμφαση στη Δημιουργική Γραφή, σύμφωνα με το πρόγραμμα Σπουδών Λογοτεχνίας (2021)». Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Φλώρινα.
