Του Γεώργιου Θεοδωρόπουλου,
Οφείλει κανείς να μην εξετάζει εξ ιδίων τα αλλότρια· πόσω μάλλον όταν πρόκειται για τα ιστορικά πεπραγμένα, τα οποία λαθεμένα – πολλές φορές – κρίνουμε εκ των ομμάτων της εποχής μας (εν τη αύτη περιπτώσει του 21ου αι.). Η αναγωγή του αντικειμενικού παρελθόντος στο υποκειμενικό παρόν συνιστά έναν σφαλερό συλλογισμό ερμηνείας των τεκταινομένων. Ο Μεσαίωνας αδιαμφισβήτητα υπήρξε μια εποχή ακρασίας, πεδίο εκδήλωσης παθών και οπισθοδρόμησης ορισμένων θεσμών, όμως αυτό δεν αρκεί για να χαρακτηριστεί συνολικά ως μια περίοδος πλήρους σκοταδισμού ή, όπως λυρικά αναφέρουν κάποιοι, ως «μια μακρά περίοδο κρύας νύκτας, όπου οι μόνες φωτιές που άναβαν, ήταν αυτές που άναβαν οι μάγισσες».
Ειδικότερα και κυριότερα, (ίσως) η μεγαλύτερη πράξη ευεργεσίας, για τον σύγχρονο άνθρωπο, σημειώθηκε κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και υπό τη σκέπη του παντοδύναμου μηχανισμού των Μονών. Η προσφορά αυτή δεν είναι άλλη από την πολυκάματη διάσωση – μέσω της αντιγραφής – του φιλοσοφικού, ιστορικού και λογοτεχνικού αμητού της αρχαιότητας. Αν, λόγου χάρη, σήμερα γνωρίζουμε για τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, αυτό οφείλεται κατά αποκλειστικότητα στις καλά οργανωμένες ομάδες των μοναχών – αντιγραφέων, οι οποίες τα μετέγραψαν και τα διέσωσαν σχεδόν αναλλοίωτα. Ομοίως, με πλήθος διαφόρων άλλων γραπτών καταλοίπων, όπως πατερικά και θεολογικά κείμενα, χειρόγραφα του Ιπποκράτους, του Πλουτάρχου, του Ευκλείδη και πολλών άλλων. Επομένως, αυτόθροο είναι το συμπέρασμα πως η περίσωση και η εξασφάλιση της διαχρονίας του πνευματικού πλούτου και της γνωσιολογίας – μέχρι και εκείνη την εποχή – συνετελέσθη εξ ολοκλήρου κατά τον Μεσαίωνα και μετεκενώθη δίνοντας πνοή στην επερχόμενη Αναγέννηση.
Ξεκινώντας από την επονομαζόμενη μετανάστευση των λαών (γερμ. Völkerwanderung), είναι καταφανές πως οι ρίζες των σημερινών εθνών-κρατών της ευρωπαϊκής ηπείρου έλκονται από τις μετακινούμενες αυτές πληθυσμιακές μάζες και, όπως επιβεβαιώνει ο Γάλλος αρχαιολόγος (και διευθυντής έρευνας στο Κέντρο Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού του Collège de France και του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας) Michel Kazanski: «πράγματι, σχεδόν όλοι οι λαοί της (της Ευρώπης) υφίστανται τότε βαθιές αλλαγές από τις οποίες απορρέει ο εθνογραφικός χαρακτήρας της σημερινής Ευρώπης».
Οι Φράγκοι, ήδη από την εποχή του Χλωδοβίκου Α΄ (γαλλ. Clovis I, λατιν. Chlodovechus I, πρώτου Βασιλέα από το 481 έως 511), θα πραγματοποιήσουν μια προσπάθεια συσπείρωσης και ανασύστασης της αυτοκρατορίας (renovatio imperii), η οποία θα φτάσει στον κολοφώνα της επί της βασιλείας του Καρόλου Μαρτέλου (γερμ. Karl Martell, γαλλ. Charles Martel, γεν. 686 – απεβ. 741). Ο τελευταίος, στο Πουατιέ της σημερινής Γαλλίας ανέκοψε μονομιάς τη δυναμική προέλαση του ισλαμικού χαλιφάτου, θωρακίζοντας τη χριστιανική Ευρώπη. Επίσης, αξιόλογη ήταν η προσπάθεια τού εγγονού του Καρόλου, Καρλομάγνου (αγγλ. Charlemagne γεν. 747 ή 748 – απεβ. 814) στο παλάτι του στο Άαχεν, για την οργάνωση ενός μορφωτικού κέντρου εκμάθησης γραμμάτων και εξάσκησης τεχνών. Η ανασύσταση της αυτοκρατορίας ήταν, κυρίως, μια πολιτική της Εκκλησίας που ήθελε να συσπειρώσει τη Δύση υπό την εξουσία ενός μοναδικού ηγεμόνα, τον οποίο θα όριζε ο Πάπας, σε αντιδιαστολή με τις εξουσίες των Βυζαντινών και των Αράβων. Η στέψη του Καρλομάγνου στον θρόνο του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, είχε ως αποτέλεσμα να συνυπάρχουν αντιμέτωπες από το 800 και εξής δυο αυτοκρατορίες: μία ανατολικά της Αδριατικής θάλασσας (νοητό σύνορο μεταξύ Ανατολής και Δύσης) και μία δυτικά αυτής. Έκτοτε, η μεσαιωνική Δύση άρχισε να γίνεται συνώνυμη της (ενωμένης) Ευρώπης, μιας γεωγραφικής έννοιας που βαθμηδόν θα αποκτήσει πολιτική και θρησκευτική υπόσταση.
Αν κανείς αρχίσει να γράφει για τον Μεσαίωνα και τη συμβολή του στη διαμόρφωση του σύγχρονου τρόπου ζωής, εύκολα δύναται να οδηγηθεί σε ατελεύτητη πολυλογία. Έτσι, για την οικονομία του λόγου θα παραθέσω μόνον – κατ’ όνομα – κάποια εξ αυτών των κληροδοτημάτων.
Ειδικότερα, η επίλυση των δογματικών ζητημάτων της Εκκλησίας – μέσα από τις οικουμενικές συνόδους – είναι κατάκτηση του Μεσαίωνα. Επίσης, η ανάπτυξη του δικτύου των πόλεων και των αστικών κέντρων, οι τεχνολογικές καινοτομίες άροσης, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, τα πρώτα πανεπιστήμια, αποτελούν επιτεύγματα του – κατ’ άλλα – πρωτόγονου Μεσαίωνα. Ακόμη, τον Ιούνιο του 1215 ο Ιωάννης ο Ακτήμων (νορμ. Johan sanz Terre, 1166 – 1216), Βασιλέας της Αγγλίας, παραχώρησε στους εξεγερμένους βαρόνους, αστούς και αρχιερείς, έναν καταστατικό χάρτη δικαιωμάτων: την περίφημη Μεγάλη Χάρτα (αγγλ. Magna Carta). Αυτή η πρώτη έγγραφη αποτύπωση της ιδέας ότι ο μονάρχης μπορεί να υπόκειται σε έλεγχο και περιορισμούς από τους υπηκόους του, υπήρξε ένα κείμενο που ενέπνευσε όσους θεμελίωσαν τη συνταγματική μοναρχία της Βρετανίας τον 16ο και 17ο αι., ενώ, επίσης, επηρέασε τους συγγραφείς του Αμερικανικού Συντάγματος και έως σήμερα θεωρείται η κορυφαία συμβολή της Αγγλίας στο δημοκρατικό πολίτευμα.
Η σπουδαία μορφή του θεολόγου Θωμά Ακινάτη (ιταλ: Tommaso d’Aquino, λατ: Thomas Aquinas, 1225 – 7 Μαρτίου 1274), επιχείρησε να συμβιβάσει τα διδάγματα των έργων του Αριστοτέλη με τις ανάγκες της χριστιανικής πίστης. Ενώ ο επιστήμονας Roger Bacon (γνωστός στα ελληνικά και ως Ρογήρος Βάκων, 1219/1220 – 1292), κατόρθωσε να απελευθερωθεί από τη σχολαστική φιλοσοφία, προαναγγέλλοντας την πειραματική μέθοδο στην επιστήμη.
Σε φιλολογικό επίπεδο, κατά τον 13ο και 14ο αι. – στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες – διαβάζονται τα ιπποτικά έμμετρα μυθιστορήματα, που ως κεντρικό θέμα έχουν τον έρωτα. Ωστόσο, το προβάδισμα στη λογοτεχνική παραγωγή έχει η Ιταλία, όπου η λογοτεχνία γνωρίζει πραγματική αναγέννηση. Στο μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο, τη Φλωρεντία, ζουν και δημιουργούν τρεις μεγάλοι Ιταλοί ποιητές: ο Δάντης Αλιγκέρι (Dante Alighieri, 1265 –1321), ο Φραντσέσκο Πετράρκα (Francesco Petrarca, εξελληνισμένα: Φραγκίσκος Πετράρχης, γεν. 1304 – απεβ. 1374) και ο μαθητής του, Τζιοβάνι Μποκάτσιο (ιταλικά: Giovanni Boccaccio, εξελληνισμένα: Ιωάννης Βοκάκιος, γεν. 1313 – απεβ. 1375). Ένα από τα μνημειοδέστερα έργα της ιστορίας της παγκόσμιας λογοτεχνίας, η λεγόμενη επιτομή του μεσαιωνικού κόσμου είναι η Θεία Κωμωδία του Δάντη. Το επικό αυτό ποίημα, διαδραματιζόμενο μεταξύ Κολάσεως, Καθαρτηρίου και Παραδείσου, μπορεί να ερμηνευθεί ως η επίπονη πορεία του ανθρώπου για την υποταγή όλων των αμαρτιών και των παθών του στην πορεία προς την τελειοποίησή του.
Μετά και την εκδήλωση των σταυροφορικών κινημάτων, η δυτική τέχνη υιοθέτησε στοιχεία από τους Βυζαντινούς και τους Άραβες, ενώ καθοριστικής σημασίας ήταν οι τεχνοτροπίες των βαρβαρικών φυλών. Στην τέχνη του Μεσαίωνα κυριάρχησε ο ρομανικός και ο γοτθικός ρυθμός, με το πιο εμβληματικό δημιούργημα του δευτέρου να είναι ο γνωστός καθεδρικός ναός της Παναγίας των Παρισίων (γαλλ. Notre-Dame de Paris, έναρξη κατασκευής: 1160), με το εκπληκτικό βιτρό, τον επονομαζόμενο «ρόδακα της Παναγίας των Παρισίων». Το δε κωδωνοστάσιό της ήταν πηγή έμπνευσης και λόγος σύνθεσης του ομώνυμου κλασικού έργου του Βίκτωρος Ουγκώ, το 1831.
Εν κατακλείδι, θα συμπυκνώναμε τα περί της σημασίας του Μεσαίωνα στις εξής δυο φράσεις του Γάλλου μεσαιωνολόγου Ζακ Λε Γκοφ: «Ο μεσαιωνικός κόσμος είναι αποτέλεσμα της συνάντησης και της συγχώνευσης δυο κόσμων, που βαδίζουν ο ένας προς τον άλλο, και της σύγκλισης ρωμαϊκών δομών με βαρβαρικές δομές, που τότε μετασχηματίζονταν». Το αποτέλεσμα, λοιπόν, αυτής της συγχώνευσης είναι αυτό που ο Μεσαίωνας κληροδότησε στην Ευρώπη του σήμερα και του αύριο, την πιο σημαντική ζωντανή κληρονομιά της». Ας ελπίσουμε πως με τον καιρό η στρέβλωση των ιστορικών στοιχείων για τη σπουδαία αυτή περίοδο θα αποκατασταθεί πλήρως και ο Μεσαίωνας θα αποκτήσει την αξία που του πρέπει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Wickham, Chris , (2018), Η Μεσαιωνική Ευρώπη, Μτφ. Χρήστος Γεμελιάρης, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Rowling, Marjorie , (1992), Η καθημερινή ζωή στο Μεσαίωνα, Αθήνα: Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα.
- David, Nicholas (2013), Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου: Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312 – 1500, Μτφ. Μαριάννα Τζιαντζή, Αθήνα: ΜΙΕΤ.
- Jacques Le Goff, (2006), Η Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα;, Μτφ. Ελευθερία Ζέη, Επιμ. Άγγελος Ελεφάντης – Άννα Μαραγκάκη, Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις.
- Jacques Le Goff, (1993), Ο πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης, Μτφ. Ρίκα Μπενβενίστε, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
- N. Elias (1997), Η διαδικασία του πολιτισμού. Μία ιστορία της κοινωνικής συμπεριφοράς στη Δύση, Μτφ. Θεόδωρος Λουπασάκης, Επιμ. Κώστας Λιβιεράτος, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Serge Berstein – Pierre Milza (1997), Ιστορία της Ευρώπης: από τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά κράτη: 5ος – 18ος αιώνας, τ. 1, Μτφ. Αναστάσιος Κ. Δημητρακόπουλος, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Αρβελέρ, Ελένη – M. Aymard (2003), Οι Ευρωπαίοι. Αρχαιότητα, Μεσαίωνας, Αναγέννηση, τ. 1, Μτφ. Π. Μπουρλάκης, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλα.
- Μπενβενίστε, Ρίκα (2008), Από τους βαρβάρους στους μοντέρνους. Κοινωνική ιστορία και ιστοριογραφικά προβλήματα της μεσαιωνικής Δύσης, Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις.
- Καραγιαννόπουλος, Ιωάννης (2000), Η Μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη. Εισαγωγή στη μελέτη της ιστορίας της, του κοινωνικού και οικονομικού της βίου, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
- Καραπιδάκης, Νίκος (1996), Ιστορία της μεσαιωνικής Δύσης (5ος-11ος αι.), Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Τσιρπανλής, Ζαχαρίας Ν. (2004), Η Μεσαιωνική Δύση: 5ος – 15ος αι., Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
