Της Αγγελίνας Στύλα,
Βρισκόμαστε στο 2023. Αν καθίσουμε να αναλογιστούμε τα γεγονότα που έχουν σημαδέψει την καθημερινότητά μας τα τελευταία χρόνια θα ξεκινούσαμε από τους φρενήρεις ρυθμούς ζωής και θα καταλήγαμε σε ένα κύμα πανδημίας με τρομερές απώλειες και ζημίες σε κάθε τομέα που θα μπορούσαμε να φανταστούμε. Όλα αυτά τα γεγονότα δεν θα μπορούσαν να μην επιφέρουν ένα τρομερό αίσθημα άγχους και άλλες διαταραχές στη διάθεσή μας, αποτελώντας τροχοπέδη για την εξισορρόπηση της ψυχικής μας υγείας. Ειδικά αν είστε σαν εμένα, που από τη στιγμή που θυμάμαι τον εαυτό μου διακατέχομαι από ένα ατελείωτο έμφυτο, αλλά και επίκτητο αίσθημα άγχους και δηλώνω αρνητής της θεραπείας «σταμάτα να αγχώνεσαι», σας έχω καλά νέα. Υπάρχει λύση στον αδιαμφισβήτητο τομέα της επιστήμης με διάφορες θεραπείες, που βασίζονται σε βιοδείκτες οι οποίοι μετράνε τη δραστηριότητα του εγκεφάλου, την πηγή του άγχους και των διαταραχών και στοχεύουν στην εξάλειψή τους. Ως βιοδείκτες στις διαταραχές διάθεσης και άγχους ορίζουμε μια ιδιότητα που μπορεί να μετρηθεί με αντικειμενικό τρόπο και να αξιολογηθεί ως δείκτης μιας φυσιολογικής διαδικασίας, μιας παθολογικής βιολογικής διαδικασίας ή της φαρμακολογικής απόκρισης σε μία θεραπευτική παρέμβαση.
Ας παρουσιάσουμε πρώτα, όμως, κάποιες βασικές έννοιες, απαραίτητες για την κατανόηση των σύνθετων αυτών μεθόδων. Σε γενικές γραμμές, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι το άγχος δεν είναι πάντα καταστροφικό, ούτε και απαραίτητα εχθρός μας. Όταν το άγχος εμφανίζεται προσωρινά σε καταστάσεις που το απαιτούν, βοηθάει στην παραγωγικότητά μας και στην προσωπική μας εξέλιξη. Ωστόσο, μπορεί να οριστεί ως διαταραχή όταν είναι αδύνατον να αποβληθεί από τον οργανισμό μας και τα συμπτώματά του χειροτερεύουν κάθε φορά, μετατρέποντας την κάθε μέρα σε αγώνα επιβίωσης. Όπως, λοιπόν, η κάθε κίνησή μας και η κάθε λέξη που θα εκφέρουμε είναι αποτέλεσμα σύνθετων αλληλεπιδράσεων περιοχών στον εγκέφαλο του ανθρώπου, έτσι και το άγχος είναι απόρροια ενός συστήματος νευρικών οδών, που συνδέουν διάφορες περιοχές μεταξύ τους, με τις πιο κρίσιμες που θα αναφέρουμε αναλυτικά στις διαταραχές που σχετίζονται με το άγχος.
- Αμυγδαλή: Είναι το αμυγδαλοειδές σώμα του εγκεφάλου, που σχετίζεται με τη μάθηση και το φόβο και η παθολογική της αύξηση στον όγκο είναι σημάδι αγχωδών διαταραχών.
- Προμετωπιαίος φλοιός: Συμβάλλει στην αντιμετώπιση του φόβου και στα συμπτώματα του άγχους. Η ενεργοποίησή του από τους αγχώδεις εφήβους είναι ισχυρότερη από τους υγιείς κατά την επεξεργασία αρνητικών συναισθημάτων.
- Ιππόκαμπος: Μια κρίσιμη περιοχή για την κωδικοποίηση και την ανάκτηση χωρικών και συμφραζομένων αναμνήσεων και η ακεραιότητά του βασίζεται στην προετοιμασία του φόβου, η οποία είναι απαραίτητη για το άγχος και τις αμυντικές συμπεριφορές.
- BNST: Είναι το εκτεταμένο τμήμα της αμυγδαλής που συμμετέχει στην απόκριση, στο στρες και στη διατήρηση του άγχους και είναι υπεύθυνο για το χρόνιο άγχος.
- Υποθάλαμος: Είναι μια κρίσιμη δομή που εμπλέκεται στο κύκλωμα άγχους. Ελέγχει ενεργά τις επιθετικές και αγχώδεις συμπεριφορές επηρεάζοντας τη σύνθεση ορμονών στην εφηβεία.
- Ραβδωτό σώμα: Είναι ένα υποφλοιώδες τμήμα του πρόσθιου εγκεφάλου που δεν συνεισφέρει άμεσα στο νευρικό κύκλωμα του άγχους, ωστόσο συνδέεται με μερικές από τις προαναφερθείσες περιοχές και συμμετέχει έμμεσα στις αγχώδεις αποκρίσεις και στον φόβο.
Η παραπάνω αναπαράσταση εγκεφαλικού δικτύου αποτέλεσε το κλειδί για την κατανόηση της δράσης των εγκεφαλικών περιοχών στην πρόκληση του άγχους και στην εφεύρεση των κατάλληλων τεχνικών για τη μέτρηση της ηλεκτρικής δραστηριότητας που σχετίζεται με αυτό, την απεικόνισή της και την εύρεση μιας πιθανής θεραπείας βασισμένη στον βιοδείκτη της εγκεφαλικής συνδεσιμότητας. Οι τρεις σημαντικότερες τεχνικές για την επίτευξη των παραπάνω είναι η ενδοκρανιακή ηλεκτροεγκεφαλογραφία iEEG, η λειτουργική μαγνητική απεικόνιση πυρηνικού συντονισμού fMRI και ο επαναληπτικός ενδοκρανιακός μαγνητικός ερεθισμός rTMS.
Η πρώτη τεχνική iEEG μετράει την ηλεκτρική δραστηριότητα ως κύματα. Τα κύρια εγκεφαλικά κύματα είναι τεσσάρων ειδών: άλφα, βήτα, γάμα και θήτα, το καθένα από τα οποία σχετίζεται με διαφορετικές κάθε φορά καταστάσεις στον εγκέφαλο. Με τις αγχώδεις διαταραχές σχετίζονται άμεσα τα κύματα βήτα, καθώς εκπέμπονται σε καταστάσεις εγρήγορσης και η υψηλή τους τιμή μπορεί να αποτελέσει βιοδείκτη για τη μέτρηση του άγχους. Στην παρεμβατική αυτή τεχνική, λοιπόν, τοποθετούμε ηλεκτρόδια στο δέρμα της κεφαλής και σε ένα υπολογιστικό σύστημα παρουσιάζεται ως γράφημα η εγκεφαλική δραστηριότητα των εκάστοτε νευρικών οδών που μελετήσαμε και τις σχετίζουμε με την πρόκληση αυξημένης συχνότητας β κυμάτων, δηλαδή του άγχους.
Η δεύτερη τεχνική, fMRI, είναι μια μη επεμβατική μέθοδος απεικόνισης του εγκεφάλου. Η λογική της περιλαμβάνει την έκθεση του εγκεφάλου σε μαγνητικό πεδίο για την εύρεση της ροής του αίματος. Οι περιοχές με αυξημένη νευρωνική δραστηριότητα, που ενεργοποιούνται σε αγχώδεις διαταραχές, μεταφέρουν οξυγονωμένο αίμα και παρουσιάζονται έντονα χρωματισμένες, συνήθως με κόκκινο στην τελική απεικόνιση, ενώ με μπλε συνήθως οι λιγότερο ενεργές (οξυγονωμένες) περιοχές του εγκεφάλου.
Η παραπάνω απεικόνιση θα μπορούσε να αποτελέσει και βιοδείκτη σε μια πιθανή τεχνική θεραπείας, που εφαρμόζεται αποτελεσματικά στους ασθενείς με κατάθλιψη τα τελευταία χρόνια, η λογική της οποίας θα μπορούσε να εφαρμοστεί και σε ασθενείς με αγχώδεις διαταραχές με περισσότερες έρευνες σε πιο διευρυμένα πλαίσια. Η τεχνική rTMS λειτουργεί με έναν ιδιαίτερα αποτελεσματικό και στοχευμένo τρόπο. Συγκεκριμένα, έχοντας στη διάθεσή μας το αποτέλεσμα της λειτουργικής απεικόνισης μαγνητικού συντονισμού, μπορούμε να τροποποιήσουμε την εγκεφαλική δραστηριότητα στον εγκέφαλο προς όφελος του ασθενή. Για τον σκοπό αυτό χρειάζεται είτε να εφαρμόσoυμε μια ηλεκτρική συσκευή στο μέτωπο του ασθενή που θα εκπέμψει μαγνητικούς παλμούς για να τροποποιήσει την ηλεκτρική δραστηριότητα νευρώνων, είτε διεγείροντας τις υπολειτουργούμενες είτε αναστέλλοντας τις υπέρ λειτουργικές περιοχές του δικτύου άγχους, αποφεύγοντας παράλληλα οποιαδήποτε πιθανή παρενέργεια μπορούσε να επιφέρει η χρήση φαρμακευτικής αγωγής.
Συνοψίζοντας, λοιπόν, το άγχος ως διαταραχή προέρχεται από ένα πολύπλοκο δίκτυο αλληλεπιδράσεων εγκεφαλικών περιοχών με νευρωνικές συνδέσεις, η έκταση και ολοκληρωτική δράση του οποίου δεν έχουν καθοριστεί στο έπακρο. Το γεγονός αυτό αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην εύρεση της αιτιολογίας πρόκλησής του και συνεπώς μιας αποτελεσματικής θεραπείας. Ωστόσο, η επιστήμη με τους ρυθμούς που εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια έχει επεκτείνει τη δράση της και στον τομέα των διαταραχών διάθεσης και συμπεριφοράς, με τεχνικές που απεικονίζουν την εγκεφαλική δραστηριότητα και μια ιδιαίτερα υποσχόμενη και αποτελεσματική θεραπεία, διαθέσιμη στο άμεσο μέλλον. Τα ζητήματα, όμως, που έρχονται στο προσκήνιο είναι και ηθικής φύσης, καθώς ορισμένες από τις τεχνικές αυτές επεμβαίνουν στον ανθρώπινο εγκέφαλο και χρειάζεται να περάσει κάποιο χρονικό διάστημα για να επιβεβαιωθούμε πως οι παρενέργειες είναι μηδενικές και να μπορέσουμε επιτέλους να απολαύσουμε μια πιο ήρεμη, χωρίς άγχος και διαταραχές καθημερινότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Circuit-Based Biomarkers for Mood and Anxiety Disorders, Trends in Neurosciences, National Library of Medicine. Διαθέσιμο εδώ
- Adolescent anxiety disorders and the developing brain: comparing neuroimaging findings in adolescents and adults, National Library of Medicine. Διαθέσιμο εδώ
- How FMRI works, The Open University. Διαθέσιμο εδώ
- rTMS: Εγκεκριμένη Θεραπεία της Κατάθλιψης Χωρίς Φάρμακα, rTMS. Διαθέσιμο εδώ
