Της Ιωάννας Λογάρου,
Το Persona (1966), μια απ’ τις γνωστότερες ταινίες του Σουηδού σκηνοθέτη/σεναριογράφου Ernst Ingmar Bergman, αφορά μία διάσημη ηθοποιό (Ελίζαμπεθ) που έπειτα από μία κρίση πανικού κατά τη διάρκεια ερμηνείας της Ηλέκτρας (πιθανόν από το έργο του Σοφοκλή) γίνεται βουβή. Η νοσοκόμα που αναλαμβάνει να τη φροντίζει, Άλμα, αποκτά μία οικεία σχέση με την Ελίζαμπεθ, καταλήγοντας να της εκμυστηρεύεται μία σεξουαλική της εμπειρία που την κατέστη έγκυο και την οδήγησε στην άμβλωση. Μετά την αποκάλυψη αυτή, ο θεατής αρχίζει να αναρωτάται για το αν τελικά η Άλμα είναι το ίδιο πρόσωπο με την Ελίζαμπεθ, μιας και η τελευταία γέννησε έναν γιο που της έχει προκαλέσει δυστυχία και ενοχές, λόγω της απέχθειάς της για εκείνον.
Από τον τίτλο της ταινίας αρχίζουμε να υποψιαζόμαστε τη λογική της παραπάνω εξήγησης. Ο όρος “persona”, προέρχεται από τη λατινική λέξη “persōna”, από το per=δια (μέσου) και από το ρήμα “sonare”=ηχώ, με αρχική προέλευση το ετρουσκικό “Phersu” και σημαίνει «προσωπείο». Στο αρχαίο Ελληνικό θέατρο, οι ηθοποιοί φορούσαν «προσωπεία» όταν έδιναν παραστάσεις και έτσι μπορούσαν να αποδώσουν συγκεκριμένους ρόλους και να μιλήσουν/υποκριθούν.
Στην αρχή, τα πλάνα δεν φαίνεται να σχετίζονται με το υπόλοιπο της ταινίας, καθώς βλέπουμε έναν προτζέκτορα να προβάλλει ένα παιδικό καρτούν ανάποδα, ένα αντρικό γεννητικό όργανο, ένα σφαγμένο αρνί, μία αράχνη, καθώς και ένα παιδί να ξυπνά σε ένα νεκροτομείο και να κοιτά σε μία τεράστια οθόνη το πρόσωπο της Ελίζαμπεθ/Άλμα, που μάλλον είναι η μητέρα του. Οι συμβολισμοί αυτοί συνδέονται βαθιά με την ψυχοσύνθεση τόσο του παιδιού, όσο και των δύο πρωταγωνιστριών της ταινίας. Το αντρικό γεννητικό όργανο που εμφανίζεται για ελάχιστα δευτερόλεπτα πιθανώς να σχετίζεται με το άγαλμα “herma”. Το γλυπτό αυτό αποτελείται από το κεφάλι του αρχαιοελληνικού Θεού Ερμή, καθώς και τα γεννητικά του όργανα. Σύμφωνα με τον Ελβετό Ψυχίατρο Carl Gustav Jung στο βιβλίο του «Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του», το γλυπτό αυτό που συμβολίζει τον Ερμή αφορούσε τον ρόλο του ως ψυχοπομπό, ο Ερμής συνόδευε τους νεκρούς στον Άδη. Έτσι, λοιπόν, φανερώνεται η σύνδεση μέσω του Ερμή, της ζωής και του θανάτου, της ψυχής και του σκοταδιού. Το ταξίδι από τη Γη στον Κάτω Κόσμο φαίνεται να σχετίζεται με τη συνέχεια της ταινίας, μιας και γίνονται γνωστές βαθύτερες και κρυμμένες από τον έξω κόσμο σκέψεις τόσο της Άλμα, αλλά και της Ελίζαμπεθ.
Ο συμβολισμός αυτός συνδέεται με το σκεπτικό του Jung όσον αφορά τα όνειρα. Συγκεκριμένα, υποστήριζε πως τα όνειρα αποτελούνται από σύμβολα και έτσι δεν μπορούν να ερμηνευτούν με τη λογική. Τα όνειρα, λοιπόν, προσωποποιούν και εκφράζουν το ατομικό μας ασυνείδητο, δίνοντάς μας ταυτόχρονα και μία βασική εικόνα για το συλλογικό μας ασυνείδητο. Το συλλογικό ασυνείδητο αποτελεί μία πρωτοποριακή ιδέα, σύμφωνα με την οποία αρκετά χαρακτηριστικά του ασυνείδητου νου μας δεν προκαλούνται μέσω των εμπειριών μας, αλλά υπάρχουν ιδέες, ένστικτα και εικόνες ριζωμένες από τη γέννησή μας, που τις μοιραζόμαστε με όλα τα ανθρώπινα όντα. Να τονιστεί πως το ατομικό ασυνείδητο προκύπτει από την αλληλεπίδραση του συλλογικού ασυνείδητου με την προσωπική μας ανάπτυξη. Τα όνειρα αποτελούνται από συστατικά της ψυχής, η οποία κατά τον Jung διαχωρίζεται στο εξής αρχέτυπο:
Ο Εαυτός (self) αποτελεί ολόκληρη την ψυχή. Το Εγώ (ego) συνοδεύεται από τη συνειδητή πραγματικότητα και βοηθά ως προς την αίσθηση της προσωπικής ταυτότητας. Γύρω από το Εγώ παρατηρούμε την Persona, που –όπως είπαμε– αποτελεί το προσωπείο που μας βοηθά να αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο γύρω μας και ανταποκρίνεται στις κοινωνικές απαιτήσεις. Στην αντίθετη πλευρά, η Σκιά (Shadow) αναπαριστά τα ασυνείδητα χαρακτηριστικά μας, που είναι μη προσβάσιμα από τον συνειδητό εαυτό, καθώς ο τελευταίος προσπαθεί να απορρίψει τις πλευρές αυτές της προσωπικότητας. Τέλος, τα συμπλέγματα Animus–Anima αποτελούν έννοιες που σχετίζονται με το βιολογικό φύλο. Στο ατομικό, δηλαδή, ασυνείδητο του άντρα, σε ένα κομμάτι του περιλαμβάνεται η γυναικεία ψυχή (Anima), ενώ στο ατομικό ασυνείδητο της γυναίκας περιλαμβάνεται η αντρική ψυχή (Animus), προσδίδοντας έτσι και μία επιπλέον ασυνείδητη διάσταση σε κάθε φύλο ξεχωριστά.
Παρακολουθώντας την ταινία και κατανοώντας το μοντέλο της ψυχής κατά τον Jung, μία πιθανή εξήγηση για το ερώτημα του αν η Ελίζαμπεθ και η Άλμα αποτελούν το ίδιο πρόσωπο είναι η ακόλουθη: Και οι δύο σχετίζονται με τον θάνατο ενός παιδιού, η Άλμα λόγω της άμβλωσης και η Ελίζαμπεθ λόγω της αποστροφής της για τον γιο που δεν ήθελε να γεννήσει. Η αποστροφή της γίνεται εμφανής όταν σκίζει την εικόνα του γιου της. Έτσι, λοιπόν, μπορούμε να διακρίνουμε τις δύο όψεις μίας μητέρας, το Εγώ και τη Σκιά.
Η Άλμα αποτελεί το Εγώ (Ego) μιας που η ενδυμασία και η συμπεριφορά της αποπνέουν υπακοή, ετοιμότητα και σεβασμό στους γύρω της. Οι σκέψεις της καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας εκφράζονται, ενώ η λογική και το αισθητό είναι ο δρόμος που ακολουθεί στη ζωή της. Η Ελίζαμπεθ αναπαριστά τη Σκιά (Shadow). Όλα όσα σκέφτεται και αισθάνεται δεν εκφράζονται, η στάση της φαίνεται παράλογη. Η σιωπή της είναι μία διαμαρτυρία απέναντι σε όσα το συνειδητό της την ώθησε να πράξει. Η persona είναι η μάσκα που η Ελίζαμπεθ/Άλμα φανερώνει στην κοινωνία, στον σύζυγό της, στον γιο της, αυτή της επιτυχημένης ηθοποιού (Ελίζαμπεθ)/νοσοκόμας (Άλμα), που διακατέχεται από σύνεση και σιγουριά.
H ιδέα πως οι δύο αυτές γυναίκες είναι μία ενισχύεται από τη στιγμή που ο άντρας της Ελίζαμπεθ δεν την ξεχωρίζει από την Άλμα. Επίσης, κάτι τέτοιο γίνεται εμφανές όταν η Άλμα διηγείται δύο φορές στην Ελίζαμπεθ το πώς η τελευταία γέννησε τον γιο της και πόσο βασανίζεται για αυτή της την επιλογή, με την πρώτη φορά το πλάνο να είναι εστιασμένο στο μισό του προσώπου της Ελίζαμπεθ, ενώ στο δεύτερο πλάνο η εστίαση να γίνεται στο μισό του προσώπου της Άλμα. Το ένα μισό και το άλλο μας δίνουν ένα «όλο», που υποθέτουμε ότι καθρεφτίζεται στην εικόνα που το μικρό παιδί ακουμπά και παρατηρεί. Ο μικρός γιος της Ελίζαμπεθ πιθανόν να απεικονίζεται εκεί, δείχνοντας την πρόθεσή του να γνωρίσει τα πλήρη αισθήματα της μητέρας του για εκείνον. Ίσως τα πρώτα πλάνα της ταινίας, που φαίνονται ξένα ως προς το υπόλοιπο έργο, να είναι τα ψυχικά τραύματα του εγκαταλελειμμένου από τη μητέρα του παιδιού, που μέσα από το όνειρό του (η υπόλοιπη ταινία) να κάνει ένα αέναο ταξίδι στην ψυχή της.
Μέσα από την εσωτερική πάλη τόσο της Άλμα όσο και της βουβής Ελίζαμπεθ ανάμεσα στο τί πρεσβεύουν, τί πραγματικά είναι, καθώς και τί θα ήθελαν να είναι, εύκολα αυτή η αλληλεπίδραση μπορεί να παρομοιαστεί με τη σχέση του συνειδητού και του ασυνείδητου. Μάλιστα, η σκηνή που η Άλμα στέκεται μπροστά στον καθρέφτη και από πίσω της βρίσκεται η Ελίζαμπεθ, ενώ σε επόμενη σκηνή η Άλμα βρίσκεται μόνη της αυτή τη φορά μπροστά από τον καθρέφτη, θυμίζει την ιδέα του Jung περί εξατομίκευσης.
Σύμφωνα με αυτή, η ψυχή αναζητά την ολότητα μέσω της συνειδητοποίησης της μοναδικότητάς μας ως άνθρωποι και της εύρεσης μιας ταυτότητας. Η εσωτερική σύγκρουση αποτελεί απαραίτητο συστατικό ανάπτυξης σύμφωνα με τον Jung, καθώς η πάλη με τον έξω κόσμο και τις αντιθέσεις που μπορεί να επιφέρει στην ψυχολογία μας, εν τέλει μας οδηγεί στο φως. Η υπέρβαση όλων αυτών των συγκρούσεων και η μεταστοιχείωση καταστούν ίσα τόσο το συνειδητό, όσο και το ασυνείδητο και κορυφώνουν τη διαδικασία της εξατομίκευσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Carl Jung and the Ways of Hermes, symbolreader, διαθέσιμο εδώ
- Jung, Carl Gustav, Τέσσερα αρχέτυπα, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα, 8/2008
