Του Ιωσήφ-Νασσάρ Τράση,
Η πιο επιδραστική ίσως φιλοσοφία που αναπτύχθηκε –και εν μέρει εφαρμόστηκε– είναι κατά πολλούς ο ινδουισμός. Ο ινδουισμός, ως φιλοσοφία και θρησκεία, έχει γεννήσει πολλά θρησκευτικοφιλοσοφικά παρακλάδια. Υπολογίζεται πως υπάρχουν προσεγγιστικά 6 διαφορετικά ρεύματα ινδουισμού, των οποίων οι υποστηρικτές άλλοτε αντλούν πληροφορίες από το ένα ρεύμα και άλλοτε από το άλλο. Ωστόσο, αυτό που παρατηρείται σε όλες τις προσεγγίσεις ως συνδετικός κρίκος είναι η θεωρία των επιθυμιών. Σύμφωνα με πρωτότυπα ινδουιστικά κείμενα, υπάρχουν 4 είδη επιθυμιών (Πουρουσάρθας) που αποτελούν ταυτόχρονα και σκοπούς της ανθρώπινης ζωής. Οι 4 αυτές επιθυμίες είναι το άρθα, το ντάρμα, το κάμα και το μόκσα.
Το άρθα αποτελεί ενδεχομένως την πιο απλή επιθυμία και έγκειται στην εξασφάλιση των αναγκαίων για την επιβίωση αγαθών, όπως ο πλούτος και μια στέγη. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να μην γίνει σύγχυση ανάμεσα στο άρθα και τον υλισμό. Το άρθα δεν αναφέρεται στην αλόγιστη κατανάλωση και απόκτηση υλικών αγαθών, αλλά στην εξασφάλιση μόνο των βασικών προϋποθέσεων επιβίωσης. Το άρθα, συνεπώς, δεν έρχεται σε αντίθεση με τη γενικότερη αντιυλιστική ιδέα του ινδουιστικού πυρήνα, ούτε προάγει σε καμία περίπτωση τον υλικό ευδαιμονισμό.
Το ντάρμα ίσως αποτελεί την πιο σημαντική και πολύπλοκη επιθυμία από όλες. Χρήζει ενδελεχούς ανάλυσης και είναι ανοιχτή σε πολλές ερμηνείες και εικασίες, όμως θα περιοριστώ στα βασικά στοιχεία του. Το ντάρμα αναφέρεται στη διαδρομή, στον σκοπό, στο καθήκον του κάθε ανθρώπου. Αποτελεί τον λόγο ύπαρξης, ελέγχοντας και καθοδηγώντας τις ενέργειές μας προς την ολοκλήρωση του πεπρωμένου μας. Κάθε μας επιλογή και πράξη θα πρέπει να εντάσσεται στο καθορισμένο κέλευθος του τελικού μας σκοπού και να μην αποκλίνει από αυτό. Το ντάρμα, λοιπόν, αφορά στη διερεύνηση και στην απόλυτη δέσμευση του ανθρώπου με τον σκοπό της ζωής του. Η αφιέρωση της ζωής μας στον στόχο, σε συνδυασμό με φιλοκοινωνική συμπεριφορά, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του ντάρμα. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές απεικονίσεις του ντάρμα εμφανίζεται στο Μπαγκαβάτ Γκιτά (το θείο τραγούδι).
Σε αυτό το έργο λαμβάνει χώρα ένας πόλεμος μεταξύ δυο πανίσχυρων οικογενειών. Όταν ο Αρτζούνα, ο αρχηγός του ενός στρατοπέδου, ετοιμάζεται για την τελική και καθοριστική μάχη, αντικρύζει στην αντίπαλη παράταξη μέλη της ίδιας του της οικογένειας. Ο Αρτζούνα τότε, μη θέλοντας να σκοτώσει το ίδιο του το αίμα, επιχειρεί να ματαιώσει τη μάχη, επικαλούμενος την αξία της ειρήνης και της αποφυγής της βίας. Τότε, όμως, το δεξί του χέρι, ο Κρίσνα (που αποτελεί ενσάρκωση του θεού σε μορφή θνητού) τού εξηγεί τη σημασία του ντάρμα. Ο Κρίσνα τού εξηγεί με σοφά λόγια πως η παρουσία της οικογένειάς του στο αντίπαλο στρατόπεδο δε θα έπρεπε να σταθεί τροχοπέδη στην εκπλήρωση του σκοπού του, καθώς αν αγνοήσει το ντάρμα του, τότε θα τιμωρηθεί με την ποινή της αποστέρησης της μετενσάρκωσής του σε μια καλύτερη ζωή. Αξίζει να παρατεθούν αποσπάσματα από τον διάλογο του Κρίσνα με τον πολεμιστή με τον ισχυρό βραχίονα (Αρτζούνα).
(Αρτζούνα): «Θωρώντας τους δικούς μου, ω Κρίσνα, ετοίμους να πολεμήσουν, τα μέλη του κορμιού μου λυγίζουν και το στόμα μου στεγνώνει. Το σώμα μου τρέμει και τα μαλλιά μου ορθώνονται. Ο γανδίβα (τόξο) γλιστρά μέσα από τα χεριά μου και όλο μου το δέρμα μοιάζει να φλέγεται. Γιατί, για ποιον λόγο να σκοτώσω τους δικούς μου μέσα στη μάχη; Ω Κεσάβα, δεν επιθυμώ ούτε νίκη, ούτε βασίλειο, ούτε απολαύσεις. Πώς στα αλήθεια θα ήμασταν ευτυχισμένοι σκοτώνοντας την ίδια μας την οικογένεια;».
(Κρίσνα): «Ω γιέ του Κούντι, σκοτωμένος θα πας στους ουρανούς, ενώ νικητής θα χάρεις τη γη. Έχεις δικαίωμα στη δράση, αλλά μονάχα στη δράση και ποτέ στους καρπούς της. Και όμως, πάρα ταύτα, μην επιτρέψεις ποτέ στον εαυτό σου καμία προσκόλληση στην αδράνεια. Εκτέλεσε την πράξη, γιατί η πράξη είναι ανώτερη από την απραξία. Ακόμη και η ίδια η φυσική ζωή δε θα μπορούσε να διατηρηθεί χωρίς δράση. Εκείνος που σε τούτον τον κόσμο δεν ακολουθεί τον τρόπο του, κακό είναι το πνεύμα του, αισθησιακές είναι οι απολαύσεις του. Ο άνθρωπος αυτός μάταια ζει. Σήκω, λοιπόν, ω πολεμιστή με τον ισχυρό βραχίονα και αποφάσισε να αγωνιστείς!».
Το παραπάνω απόσπασμα δείχνει ξεκάθαρα την αξία του ντάρμα, και κυρίως, την ανάγκη υποταγής σε αυτό. Παρόλο που το ντάρμα χαρακτηρίζεται από ένα ντετερμινιστικό ύφος, η βαρύτητά του για τον ινδουισμό καθίσταται αδιαμφισβήτητη. Φανταζόμαστε όλοι πόσο εύκολος θα ήταν ο έλεγχος του πλήθους από ηγέτες μέσω της επίκλησης στο ντάρμα και τον καθορισμό του τελικού σκοπού ολοκλήρων λαών στον βωμό των συμφερόντων της ολιγαρχίας. Μέσω μιας δεξιοτεχνικής μεταχείρισης του ατομικού ντάρμα, πρόσωπα εξουσίας θα μπορούσαν κάλλιστα μέσω της θρησκείας να σμιλεύσουν ένα καθολικό ντάρμα, και με τον τρόπο αυτό, να ικανοποιήσουν ιδιοτελή κίνητρα, χαλιναγωγώντας το πλήθος. Ενδεχομένως, το ντάρμα να συνδέεται με μαζικές πλύσεις εγκέφαλου και σχηματικές νοητικές μεταστροφές που παρατηρήθηκαν στον ρου της ιστορίας. Ο σκοπός, λοιπόν, αγιάζει τα μέσα.
Η επόμενη επιθυμία είναι το κάμα. Το κάμα έγκειται σε ηδονικές και επίγειες απολαύσεις, όπως το σεξ, το φαγητό και τα ναρκωτικά. Το κάμα, που οι περισσότεροι το γνωρίζουν από το Κάμα Σούτρα, είναι υπεύθυνο για τον εθισμό και τις συμπεριφορές αλόγιστης ηδονικής ικανοποίησης. Το κάμα, ωστόσο, αποκτά αρνητική χροιά μόνο όταν συνοδεύεται από κακές προθέσεις και ασυνείδητες πράξεις. Έχει θετικό χαρακτήρα, εφόσον ταυτίζεται με αγαθές προθέσεις και συνειδητές ενέργειες. Το κάμα, λοιπόν, έχει αισθησιοκρατικό χαρακτήρα, καθώς συνδέεται με τις απολαύσεις των αισθήσεων με ό,τι συνεπάγεται αυτό. Τα αποτελέσματά του είναι θετικά, όταν οι αισθήσεις χρησιμοποιούνται για τη συνειδητή και μετρημένη απόλαυση.
Τέλος, το μόκσα αποτελεί την κορυφή του παγόβουνου, καθώς έρχεται να ολοκληρώσει το τετράπτυχο των επιθυμιών. Το μόκσα είναι η υπέρτατη αυτογνωσία, και αυτός είναι ο λόγος που εμφανίζεται πάντα τελευταίο, καθώς για προφανείς λογούς απαιτεί μια μεγαλύτερη ηλικία. Διακύβευμα του μόκσα είναι η ανακάλυψη του ατμάν (εαυτός), πράγμα που πραγματοποιείται αν κάποιος καταφέρει να περάσει τα 5 κόσα (θήκες). Η πρώτη θήκη είναι η θήκη της τροφής. Η δεύτερη είναι η ζωτική θήκη, που συνδέει όλες τις θήκες μαζί. Η τρίτη είναι η θήκη του μυαλού, η οποία διακρίνει τον εαυτό μας από τους άλλους και σφυρηλατεί το «εγώ» μας. Η τέταρτη είναι η θήκη της διάνοιας, που οδηγεί σε νοητικές αποφάσεις. Η πέμπτη είναι η θήκη της αγαλλίασης, η οποία οδηγεί στην αγνή ευτυχία.
Το μόκσα, λοιπόν, προϋποθέτει την «επίσκεψη» σε όλες αυτές τις θήκες και την καταστροφή του «εγώ». Πρέπει, με λίγα λόγια, να προκύψει μια ένωση του εαυτού με τη φυσική ολότητα που διέπει την ύπαρξη. Η ιδέα αυτή απαιτεί μακροσκελή ανάλυση και συνεπώς δε μπορεί να θιχτεί στο παρόν κείμενο. Ωστόσο, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως ολόκληρη η ινδουιστική φιλοσοφία-θρησκεία βασίζεται στην άποψη της ενιαίας ύπαρξης, η οποία ενώνει τα πάντα και τα τοποθετεί σε μια αιωνία καθολική μορφή υπαρξιακού δεδομένου. Η ολική συσχέτιση και σύνδεση των πράγματων, καθώς και η συσσώρευσή τους στη μια και μοναδική πηγή φυσικής αναγκαιότητας, είναι αυτό που τοποθετεί τον ινδουισμό σε ένα ανώτερο επίπεδο ανάλυσης από αυτό άλλων θρησκειών.
Συνοψίζοντας, το άρθα, το ντάρμα, το κάμα και το μόκσα αποτελούν τις 4 επιθυμίες σύμφωνα με τον ινδουισμό. Η κάθε επιθυμία προϋποθέτει την άλλη και είναι αναγκαία η σεμνή συνύπαρξή τους, προκειμένου όλες μαζί να οδηγήσουν τον άνθρωπο στο μόκσα, δηλαδή στην αυτογνωσία, η οποία θα τον καθοδηγήσει προς την τελειότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Firth-Godbehere R. (2022), Η ιστορία των συναισθημάτων, Εκδόσεις Διόπτρα
