Της Ζωής Σερμπίνη,
Ένα πολύ συχνό φαινόμενο στις λαϊκές δοξασίες ανά τον κόσμο, είναι οι αναφορές σε διάφορες υπερφυσικές εμπειρίες. Οι άνθρωποι συχνά αναφέρουν ιστορίες με απειλητικά πνεύματα που προσπάθησαν να τους βλάψουν, να τους τρομάξουν ή ακόμα και να τους αφαιρέσουν την ζωή. Η έλλειψη γνώσης σε συνδυασμό με την ακατανίκητη περιέργεια του ανθρώπου να μάθει και να κατανοήσει το σύμπαν μέσα στο οποίο ζει, συχνά δημιουργεί έναν φανταστικό-υπερφυσικό κόσμο, που δρα παράλληλα με το φυσικό και κατανοητό από τους ανθρώπους κόσμο. Οι υπερφυσικές εμπειρίες περιγράφονται ως απροσδόκητες, «μη φυσιολογικές» και αποτελούν έκπληξη (κατά κύριο λόγο αρνητική) σε αυτόν που την βιώνει. Ένα φαινόμενο που έχει λάβει υπερφυσικές διαστάσεις και ερμηνείες σε δεκάδες (αν όχι εκατοντάδες) λαούς, είναι αυτό της υπνικής παράλυσης.
Για πολλούς λαούς, τόσο στα Βαλκάνια όσο και στην Ευρώπη, η υπνική παράλυση οφείλεται σε ένα δαιμονικό πνεύμα, που επισκέπτεται τον άνθρωπο στον ύπνο του και προσπαθεί να τον πνίξει. Το πνεύμα αυτό, που συχνά έχει γυναικεία μορφή, έχει κοινά χαρακτηριστικά και κίνητρα σχεδόν σε όλες τις εκδοχές του. Για τους Εσκιμώους το φαινόμενο αυτό συμβαίνει από κάποια ψυχή που περιπλανάται κατά την διάρκεια του ύπνου, για τους Χμονγκ (λαός νοτιοανατολικής Ασίας) και τους Αφροαμερικανούς Γαλλοκαθολικούς στη Λουιζιάνα πρόκειται για νυχτερινό πνεύμα που «καβαλάει» το θύμα του, ενώ στην Ευρώπη και την Αποικιακή Αμερική το φαινόμενο αυτό οφείλεται σε δραστηριότητες μαγισσών. Στην Σάντα Λουκία, το πνεύμα αυτό ανήκει σε κάποιο βρέφος που πέθανε πριν προλάβει να βαπτιστεί, και κατά τη διάρκεια της νύχτας επιχειρεί να στραγγαλίσει το θύμα του.
Στη σλαβική μυθολογία υπάρχουν διάφορες παραλλαγές της μορφής αυτής και του ονόματός του. Για τους Σλάβους των ανατολικών περιοχών το πνεύμα ονομάζεται kikimora, για τους νότιους Σλάβους mora και για τους δυτικούς zmora ή mora. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός πως η ίδια η λέξη «εφιάλτης» στα αγγλικά (night–mare) μοιάζει αρκετά με το όνομα του δαίμονα αυτού. Επιπλέον, το πνεύμα Mora για τους Σλάβους ήταν η εξήγηση για τους τρομακτικούς εφιάλτες που έβλεπαν κατά την διάρκεια της νύχτας. Στους εφιάλτες αυτούς, ένα φρικιαστικό τέρας καθόταν στο στήθος των ανθρώπων που ονειρεύονταν, και «ρουφούσε» την δύναμη τους ή το αίμα τους. Σε αυτά τα πνεύματα απέδιδαν και τον απροσδόκητο θάνατο ενός ανθρώπου, κατά την διάρκεια του ύπνου του.
Για τους Σλάβους τα πνεύματα αυτά ανήκαν σε ανθρώπους που έζησαν ή πέθαναν σε δυσχερείς συνθήκες, γυναίκες που αδικήθηκαν και επέστρεψαν για να πάρουν εκδίκηση ή γυναίκες που δεν τήρησαν τον αρραβώνα τους, και παντρεύτηκαν τελικά κάποιον άλλο άντρα. Υπήρχε ακόμα η πεποίθηση, ή μάλλον η δεισιδαιμονία, πως εάν ένα βρέφος περπατήσει ανάμεσα από δύο έγκυες γυναίκες, τότε το πνεύμα του θα μεταμορφωθεί σε Mora. Οι επιθέσεις αυτού του πνεύματος ωστόσο δεν αφορούσαν μόνο τους ανθρώπους. Συχνά οι επιθέσεις σε άλογα αποδίδονταν στην Mora. Ο δαίμονας επισκεπτόταν τον στάβλο και καβαλούσε κάποιο άλογο κάτω από το φεγγαρόφωτό, ώσπου κάποια στιγμή έπαιρνε όλη την δύναμη του ζώου ή το στραγγάλιζε αφήνοντας το νεκρό πίσω στον στάβλο.
Αναφέραμε παραπάνω πως η Mora (Zmora, Kikimora ή όπως αλλιώς μπορεί να ονομάζεται από κάθε λαό) είχε κατά κύριο λόγο γυναικεία μορφή και αποδιδόταν σε κάποιο κακό γυναικείο πνεύμα. Ωστόσο, όπως όλοι οι δαίμονες, έτσι και αυτός είχε μεταβλητό σχήμα και μορφή. Μπορούσε να παρουσιαστεί ως ηλικιωμένη γυναίκα, κάποιο ζώο ή ακόμα και αντικείμενο. Ανεξάρτητα όμως από την μορφή που έπαιρνε, περιγράφεται πάντα ως τρομακτικό και τερατώδες, μια μορφή που κανείς δεν θα ήθελε να δει να στέκεται πάνω του, κατά την διάρκεια της νύχτας.
Στην Γερμανία και στην Σκανδιναβία το φαινόμενο της υπνικής παράλυσης και των τρομακτικών ονείρων που την συνοδεύουν θεωρήθηκε ως αποτέλεσμα τελετουργιών και δραστηριοτήτων των μαγισσών. Από Σκανδιναβικούς μύθους γνωρίζουμε πως ορισμένες γυναίκες-μάγισσες εξασκούνταν σε ένα είδος εξωσωματικής εμπειρίας. Πιο συγκεκριμένα, κατά την πρακτική αυτή, οι γυναίκες προσπαθούσαν να διαχωρίσουν την ψυχή τους από το σώμα τους. Εάν η πρακτική αυτή είχε επιτυχία, τότε το σώμα έμενε ακίνητο και η ψυχή μπορούσε να μετακινηθεί και να ταξιδέψει μακριά από το σώμα στο οποίο άνηκε. Με τον τρόπο αυτό, λοιπόν, μπορούσαν να επισκεφτούν ανθρώπους, κατά την ώρα που αυτοί κοιμόντουσαν, και να τους προκαλέσουν φριχτούς εφιάλτες ή και να τους βλάψουν.
Στις λαϊκές ιστορίες ο εφιάλτης αυτός μπορεί να αντιμετωπιστεί με μια συγκεκριμένη τεχνική. Στο άτομο που υποφέρει από τέτοιου είδους εφιάλτες, δίνεται η συμβουλή να κρατάει ένα μαχαίρι στο στήθος του κατά τη διάρκεια του ύπνου, ξαπλώνοντας ανάσκελα. Εάν το θύμα κρατάει το μαχαίρι στραμμένο προς τα πάνω, μόλις το πνεύμα τον επισκεφθεί θα ουρλιάξει και θα φύγει. Το επόμενο πρωί η γυναίκα που με το πνεύμα της είχε επισκεφθεί το θύμα, θα βρεθεί τραυματισμένη ή νεκρή.
Υπήρχαν, ωστόσο, πάρα πολλές πρακτικές για την αντιμετώπιση αυτού του πνεύματος, που διέφεραν από περιοχή σε περιοχή. Μια απλή πρακτική ήταν να τοποθετηθούν ανάποδα οι παντόφλες ή τα παπούτσια μπροστά από το κρεβάτι, δηλαδή το δεξί στην μεριά του αριστερού και το ανάποδο. Επιπλέον, υπήρχαν συγκεκριμένοι στίχοι που μπορούσε κάποιος να τραγουδήσει πριν κοιμηθεί. Οι στίχοι αυτοί ζητούσαν από τον εφιάλτη-πνεύμα να μετρήσει κάθε μικρό χορταράκι από το γρασίδι ή κάθε κόκκο άμμου, για παράδειγμα. Αυτή η ενέργεια αποσκοπούσε να κρατήσει τους δαίμονες απασχολημένους ολόκληρη τη νύχτα.
Στην προστασία από τέτοια πνεύματα μπορούσε επίσης να βοηθήσει το γκι, που έπρεπε να κρεμαστεί κάτω από την στέγη του σπιτιού, αλλά και το πεντάγραμμο (πεντάλφα) που έπρεπε να εφαρμοστεί στο κατώφλι και την πόρτα του υπνοδωματίου. Τέλος, η πιο εύκολη λύση από όλες, ήταν το θύμα να κοιμηθεί με το στήθος προς τα κάτω ή στα πλάγια, έτσι ώστε το πνεύμα Mora να μην μπορέσει να καθίσει στο στήθος του κατά την διάρκεια του ύπνου.
Η επιστημονική εξήγηση της υπνικής παράλυσης φυσικά είναι πολύ διαφορετική. Ήδη από το 130-200 μ.Χ. ο Γαληνός, ο μεγαλύτερος γιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη, διέγνωσε την υπνική παράλυση ως σύμπτωμα γαστρικών διαταραχών, παρέχοντας μια από τις πρώτες καταγεγραμμένες ιατρικές αναφορές για το σύνδρομο. Μια παρόμοια πεποίθηση επικρατεί και σήμερα καθώς κάποιος μπορεί να αποδώσει τους εφιάλτες σε κάποιο βαρύ γεύμα που μπορεί να έφαγε πριν κοιμηθεί.
Οι πιο πρόσφατες επιστημονικές μελέτες έχουν σκιαγραφήσει με αρκετά λεπτομερή τρόπο το φαινόμενο της υπνικής παράλυσης, τοποθετώντας το πολύ μακριά από κάθε υπερφυσική εξήγηση. Όταν το ανθρώπινο σώμα βρίσκεται σε κατάσταση ύπνου, και πιο συγκεκριμένα στη φάση REM, τότε ο εγκέφαλος ενεργοποιεί ουσίες που παραλύουν το υπόλοιπο σώμα για να αποτρέψει τυχών τραυματισμούς. Για παράδειγμα, αν κάποιος βλέπει στον ύπνο του πως τρέχει, ο εγκέφαλος ακινητοποιεί το σώμα έτσι ώστε να μην τραυματιστεί. Εάν κάποιος ξυπνήσει κατά την διάρκεια της φάσης REM, τότε το σώμα του για μερικά λεπτά θα βρίσκεται σε κατάσταση παράλυσης και δεν θα μπορεί να κινηθεί ή να μιλήσει, παρότι θα έχει τη συνείδηση πως ο ίδιος έχει ξυπνήσει. Ο λόγος που σε πολλές περιπτώσεις αρκετοί αναφέρουν πως στην φάση αυτή είδαν κάτι υπερφυσικό ή κάποια τρομακτική μορφή, οφείλεται αποκλειστικά σε νευροχημικούς παράγοντες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Calleman C. J. et al.(2017), Unravelling Ancient Myths & Legends, Dublin: Stella Novus Limited.
- Green T. A. (1997), Folklore: an Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales, Music, and Art, California: ABC-CLIO.
- In.gr, Υπνική παράλυση: Η λεγόμενη «Μόρα» που όλοι έχουμε ακουστά, Διαθέσιμο εδώ
