Tου Δημήτρη Κόλια,
Πολλά από τα άρθρα μας τον τελευταίο χρόνο αφορούν σε κάποιο βαθμό την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή. Τις ριζικές αλλαγές που έχουμε, δηλαδή, προκαλέσει στο παγκόσμιο κλίμα λόγω των δραστηριοτήτων μας, κυρίως τα τελευταία εκατό χρόνια. Αποφάσισα, λοιπόν, να κάνω μια ανασκόπηση για αυτήν. Με άλλα λόγια, στο κείμενο που ακολουθεί θα προσπαθήσω, όσο πιο περιεκτικά γίνεται, να αναφερθώ στο τι είναι η κλιματική αλλαγή και γιατί είναι πρόβλημα, σε κάποιες από τις χειρότερες γνωστές συνέπειές της, καθώς και στο πώς μπορούμε να «μαζέψουμε τα σπασμένα», όσο ακόμη προλαβαίνουμε.
Φυσικά, όλοι έχουμε ακούσει κάποιους να αναφέρονται στην κλιματική αλλαγή ως απάτη, ένα ψέμα με σκοπό να εξυπηρετήσει κάποια άγνωστα συμφέροντα. Η άποψη αυτή θεωρώ πως είναι προϊόν ελλιπούς πληροφόρησης στην καλύτερη και σκόπιμης παραπληροφόρησης στη χειρότερη. Εκτός αν τα συμφέροντα που εξυπηρετούνται έχουν να κάνουν με την πρόσβαση σε καθαρό νερό, αέρα και φαγητό.
Για να κατανοήσουμε τι πραγματικά συμβαίνει, ας ξεκινήσουμε από το πιο κεντρικό κομμάτι του «πάζλ», το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Τι είναι, λοιπόν, αυτό; Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι ένα φυσικό φαινόμενο, χάρη στο οποίο λίγο πολύ υπάρχει ζωή στη Γη. Με λίγα λόγια, αφού οι ακτίνες του ηλίου εισέλθουν στην ατμόσφαιρα, ένα μέρος τους απορροφάται από τη γη, τους ωκεανούς και ό,τι άλλο συναντούν στην πορεία τους, ενώ ένα μέρος αντανακλάται πίσω στο διάστημα. Το μέρος αυτό που αντανακλάται συναντά στην ατμόσφαιρα μόρια, τα οποία στέλνουν κάποιο πάλι πίσω προς τη γη. Τα μόρια αυτά ονομάζονται αέρια του θερμοκηπίου, με το πιο γνωστό από αυτά να είναι το διοξείδιο του άνθρακα (CO2). Υπάρχουν, βέβαια, και άλλα, όπως το μεθάνιο, το υποξείδιο του αζώτου και το νερό. Η διαδικασία αυτή κρατά την ατμόσφαιρα σε μία «σταθερή» θερμοκρασία –κατά μέσο όρο στους 14 oC τον περασμένο αιώνα– σε μία κατάσταση, δηλαδή, ιδανική για την ύπαρξη περίπλοκης ζωής.
Ονομάζεται φαινόμενο του θερμοκηπίου, γιατί λειτουργεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο με τα συμβατικά, πλαστικά και γυάλινα, θερμοκήπια για καλλιέργειες, απλά –στην περίπτωση αυτή– η καλλιέργεια είμαστε εμείς και η ζωή γενικότερα. Πώς το επηρεάζουμε αυτό; Τα τελευταία 200 χρόνια έχουμε σχεδόν διπλασιάσει τη συγκέντρωση CO2 στην ατμόσφαιρα και, παράλληλα, έχουμε αυξήσει κατά πολύ και τη συγκέντρωση άλλων πιο επικίνδυνων μορίων. Το αποτέλεσμα; Η παγκόσμια μέση ατμοσφαιρική θερμοκρασία έχει ανέβει περίπου 1,3 oC από τον προηγούμενο μέσο. Αυτό το 1,3 είναι τραγικό από μόνο του, καθώς, σύμφωνα με την IPCC, τη διακυβερνητική αρχή για την αλλαγή του κλίματος, πλησιάζουμε σε δύο σημεία χωρίς επιστροφή, αυτά των 1,5 και 3 βαθμών κελσίου. Προς τι ο πανικός όμως; 1,5 βαθμοί δεν ακούγονται τόσο τρομακτικοί, ειδικά αν είμαστε ήδη στους 1,3. Στο σημείο αυτό, πρέπει να αναφέρουμε πως το οικοσύστημα του πλανήτη, στον βαθμό που επηρεάζει εμάς, λειτουργεί σε πολύ «στενά» πλαίσια και 1,5 –πόσω μάλλον 3 βαθμοί κελσίου– μπορούν να προκαλέσουν τρομακτικές αλλαγές στην καθημερινότητα όλων μας άμεσα ή έμμεσα.
Για να μη μακρηγορώ, θα κατηγοριοποιήσω τις αλλαγές σε αυτές που αφορούν τη στεριά και αυτές που αφορούν τους ωκεανούς. Βέβαια, ο αναγνώστης θα πρέπει να σκέφτεται τη Γη ως ένα σύστημα και στα συστήματα κανένα μέρος τους δεν λειτουργεί στο κενό, μόνο του. Δηλαδή, στην τελική όλα είναι αλληλένδετα μεταξύ τους. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από τη στεριά. Εδώ τα δυο κυριότερα ζητήματα που θα αναφερθούν είναι η ερημοποίηση και τα φαινόμενα υπερβολικού καύσωνα. Η ερημοποίηση είναι ό,τι λέει η λέξη. Μετατροπή ενός φυσικού περιβάλλοντος σε ένα που φέρει τα χαρακτηριστικά ερήμου, έλλειψη, δηλαδή, βιοποικιλότητας, νερού και άλλα. Ο κύριος λόγος ύπαρξης αυτού του φαινομένου είναι η κλιματική αλλαγή και η υπερβολική χρήση χωρίς αγρανάπαυση για καλλιέργειες και βοσκοτόπια. Το φαινόμενο αυτό δεν περιορίζεται στην υποσαχάρια Αφρική και στην κεντρική Ασία, ερημοποίηση συμβαίνει ακόμα και στην Πελοπόννησο.
Παράλληλα, η νότια Ασία καλείται να αντιμετωπίσει ένα χειρότερο πρόβλημα, αυτό των συνεχών καυσώνων και της αυξημένης υγρασίας. Υπάρχει μια αναλογία θερμοκρασίας ατμόσφαιρας και υγρασίας, που αν ξεπεραστεί η περιοχή γίνεται μη κατοικήσιμη από ανθρώπους. Η αναλογία είναι περίπου 35 βαθμοί κελσίου και 90% υγρασία, πέρα από το όριο αυτό ο ανθρώπινος οργανισμός αδυνατεί να επιβιώσει. Ο συνδυασμός αυτός καθιστά αδύνατο να ψυχθεί το ανθρώπινο σώμα μέσω της εφίδρωσης και οδηγεί στο θάνατο μέσα σε μερικές ώρες. Σε ακραίες περιπτώσεις (>40οC) η υγρασία της ατμόσφαιρας συμπυκνώνεται στους πνεύμονες, καθώς στο εσωτερικό τους η θερμοκρασία είναι χαμηλότερη από αυτή της ατμόσφαιρας, και οδηγεί σε συμπτώματα πνιγμού. Αυτό το φαινόμενο θα πλήξει έως το 2100 κάποιους από τους πιο ευάλωτους πληθυσμούς στον κόσμο (π.χ. Μπαγκλαντές, Ινδία), οι οποίοι τυγχάνει να είναι και από τους μικρότερους εκπομπούς ρίπων παγκοσμίως. Άδικο θα έλεγε κανείς.
Προφανώς, στη «στεριά» δημιουργούνται και άλλα προβλήματα, όπως το λιώσιμο του παγωμένου υπεδάφους της Σιβηρίας (Siberian permafrost), η απώλεια βιοποικιλότητας και η ανακατανομή των βροχοπτώσεων, στα οποία δε θα αναφερθώ εκτενώς, χωρίς αυτό να υποβαθμίζει τη σημασία τους.
Οι ωκεανοί μας αντιμετωπίζουν διαφορετικά προβλήματα. Η αύξηση της ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας οδηγεί σε αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών. Σε οικοσυστήματα τέτοιου είδους οι αλλαγές αυτές μπορεί να αποβούν κυριολεκτικά καταστροφικές. Ενδέχεται μέσα στον αιώνα που διανύουμε, μεγάλα μέρη των ωκεανών παγκοσμίως να μετατραπούν σε γαλάζιες «ερήμους», μέρη, δηλαδή, τα οποία θα αδυνατούν να υποστηρίξουν πολύπλοκα οικοσυστήματα. Εννοείται ότι μέρος του προβλήματος είναι και το λιώσιμο των πολικών πάγων. Πέραν της αύξησης της στάθμης της θάλασσας, ένα ζήτημα ευρέως γνωστό, η ποσότητα αυτή γλυκού νερού που εισέρχεται κάθε χρόνο στους ωκεανούς διαταράσσει τη σύστασή τους, ως αποτέλεσμα τα ωκεάνια ρεύματα, όπως αυτό του κόλπου του Μεξικού, να αλλάζουν. Αυτά τα ρεύματα, εκτός των άλλων, έχουν κεντρικό ρόλο στη ρύθμιση του παγκόσμιου κλίματος και οποιαδήποτε αλλαγή στη σύσταση, την πορεία και τη διαδρομή τους ενδέχεται να έχει ανυπολόγιστες συνέπειες.
Ένα ακόμα «θέμα» που αντιμετωπίζουν οι ωκεανοί είναι ότι συνεχώς γίνονται πιο όξινοι (acidification). Αυτό συμβαίνει, διότι το νερό ως «παγκόσμιος διαλύτης» συγκεντρώνει την περίσσεια διοξειδίου του άνθρακα από τον αέρα. Το «εξτρά» διοξείδιο που εμείς βάλαμε εκεί. Φυσικά, δεν μπορεί να το απορροφήσει όλο, αλλά όσο περισσότερο απορροφά τόσο και κατεβαίνει το Ph του. Αυτό είναι υψίστης σημασίας, καθώς όλη η ζωή στους ωκεανούς εξελίχθηκε και υπάρχει σε συγκεκριμένες συνθήκες. Χαμηλότερο Ph σημαίνει πως οργανισμοί, όπως τα οστρακοειδή και το ζωοπλαγκτόν, βασικοί κρίκοι των οικοσυστημάτων αυτών, δεν μπορούν να αναπτυχθούν σωστά ή/και εξαφανίζονται εντελώς.
Όλα αυτά και άλλα πολλά, τα οποία δυστυχώς δε χωράνε σε ένα άρθρο, είναι οι πιο άμεσες συνέπειες της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής. Οι συνέπειες δεν περιορίζονται, όμως, σε πράγματα που βλέπουμε και μετράμε σε μελέτες. Τα φυσικά συστήματα του πλανήτη μας, στα οποία στηρίχθηκε η ζωή και τα ίδια τα οικοσυστήματα είναι τόσο περιπλοκά και αλληλένδετα μεταξύ τους, που τις περισσότερες φορές δεν μπορούμε να ξέρουμε τι αλλαγές προκαλεί μια μετατροπή τους πέραν από τις απολύτως άμεσες.
Δικαίως, λοιπόν, διερωτάται κανείς αν μπορούμε να κάνουμε κάτι για αυτό. Μα φυσικά! Δεν μπορούμε να προλάβουμε την κλιματική αλλαγή, καθώς αυτή ήδη συμβαίνει (+1,3oC), αλλά μπορούμε να περιορίσουμε τις συνέπειές της, στο σημείο που είναι διαχειρίσιμες. Μπορούμε μέχρι το 2050 να σταματήσουμε τη χρήση ορυκτών καυσίμων για κίνηση και θέρμανση, μπορούμε να περιορίσουμε τη χρήση πλαστικών, φυτοφαρμάκων και άλλων επικίνδυνων για το περιβάλλον ουσιών.
Μπορούμε, επίσης, να προσπαθήσουμε ενεργά να προστατέψουμε και να αποκαταστήσουμε κατεστραμμένα από εμάς οικοσυστήματα. Τέλος, μπορούμε να σταματήσουμε να βασιζόμαστε σε ένα μοντέλο ανάπτυξης που περιλαμβάνει την πλήρη καταστρατήγηση περιβαλλοντικών πόρων, γιατί εν τέλει δεν έχουμε κάπου «αλλού να πάμε». Η τελευταία φράση είναι «μπανάλ» και το ξέρω, άλλα στην τελική «μπανάλ» και ήδη γνωστές είναι και οι λύσεις του προβλήματος, οι οποίες κάθε χρόνο συμπεριλαμβάνονται στην αναφορά του IPCC για το κλίμα, και κάθε χρόνο δεν εφαρμόζονται. Βέβαια, μπορούμε να κάνουμε ό,τι κάνουμε και τώρα, δηλαδή εφαρμογή ανουσίων επικοινωνιακών πολιτικών, βλ. χάρτινα καλαμάκια, και να δούμε πόσο κοντά σε σενάριο ταινίας φυσικής καταστροφής θα έχουμε φτάσει τα ερχόμενα πενήντα χρόνια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change, IPCC, διαθέσιμο εδώ
- Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability, IPCC, διαθέσιμο εδώ
- Heat Waves Creeping Toward a Deadly Heat-Humidity Threshold, Inside Climate News, διαθέσιμο εδώ
- How hot is too hot for the human body?, New Hampshire Bulletin, διαθέσιμο εδώ
