Της Μαριάννας Καλτσά,
Κοινή παραδοχή των ημερών μας συνιστά η ολοένα κι αυξανόμενη παραβατική συμπεριφορά νεαρών, και δη ανήλικων ατόμων, κάτι που αντικατοπτρίζει ξεκάθαρα τις παθογένειες της σημερινής κοινωνίας. Αναμφίβολα, σημαντικό θα ήταν να γίνει μια ανάλυση για την ποινική ευθύνη, αφενός, και την ποινική μεταχείριση, αφετέρου, των εν λόγω προσώπων.
Με την αναθεώρηση του προϊσχύσαντος ΠΚ, μεταξύ άλλων, ο νομοθέτης προέβη σε σημαντικές αλλαγές όσον αφορά την ηλικία ποινικής ευθύνης. Αρχικά, μετέβαλε την ηλικία έναρξης της ποινικής ευθύνης από τα 11 έτη που ήταν στα 12. Πλέον με τον ν.4619/2019, οι ανήλικοι δράστες κάτω των 12 ετών, πέρα από ακαταλόγιστοι, κατά τον χρόνο τέλεσης της πράξης δεν πράττουν, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να επιβληθούν σε βάρος τους ούτε ποινή ούτε μορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα κατά τα άρθρα 122–123 ΠΚ. Αν είναι άνω των 12 έως 15 είναι –κατ’ αμάχητο τεκμήριο– ανίκανοι για καταλογισμό, ωστόσο είναι ποινικά υπεύθυνοι και χωρούν σε βάρος τους μόνο μέτρα θεραπευτικά ή αναμορφωτικά.
Για τους ποινικά υπεύθυνους ανηλίκους, δηλαδή τους έχοντες συμπληρώσει το 15ο έτος της ηλικίας τους, αλλά είναι κάτω των 18, πρέπει να διακρίνουμε δύο ενδεχόμενες επιλογές. Αφενός, εφόσον ο δικαστής κρίνει ότι αδυνατούν να αντιληφθούν το άδικο της πράξης τους και τον σκοπό επιβολής ποινής, θα τους επιβάλλει αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα, διότι αυτά αρμόζουν στην προσωπικότητά τους, αντιμετωπίζοντάς τους ως ακαταλόγιστους. Αφετέρου, αν κριθούν ως ικανοί για καταλογισμό, θα τους επιβάλλεται η ιδιόρρυθμη ποινή του περιορισμού σε κατάστημα κράτησης νέων (στο εξής «ποινικός σωφρονισμός»). Την επιλογή αυτή στηρίζει και η νομολογία του Ανωτάτου Ακυρωτικού μας, θεωρώντας ότι η απόφαση επιβολής αναμορφωτικών μέτρων δεν είναι καταδικαστική, και γι’ αυτό, εξάλλου, γίνεται λόγος όχι για «δράστες», αλλά για «τελέσαντες» την πράξη.
Αφού έγινε μια συνοπτική αναφορά στις διαβαθμίσεις της ποινικής ευθύνης των ανηλίκων, χρήσιμο θα ήταν να προχωρήσει η εξέταση στο αμέσως επόμενο στάδιο των προβλεπόμενων από τον νόμο ποινικών κυρώσεων. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι όσον αφορά τους ανηλίκους χρησιμοποιούνται –κατά πρώτο λόγο– τα αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα των διατάξεων 122 και 123 ΠΚ και σε εξαιρετικές περιπτώσεις επιβάλλεται κράτηση σε ειδικό κατάστημα νέων κατά το άρθ.54 ΠΚ. Όσον αφορά τα αναμορφωτικά μέτρα, στον νόμο προβλέπεται μια σειρά από μέτρα, τα οποία τελούν σε ιεραρχική κλίμακα, με πιο ήπιο αυτό της απλής επίπληξης και πιο «επαχθές» αυτό της τοποθέτησης σε κατάλληλο κρατικό, δημοτικό, κοινοτικό ή ιδιωτικό ίδρυμα αγωγής.
Προφανώς, το δικαστήριο μπορεί στην πορεία να αντικαταστήσει το επιβληθέν αναμορφωτικό μέτρο με ένα άλλο (ομοίως και τα θεραπευτικά μέτρα), ή να τα άρει εντελώς, ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αντικαταστήσει το αναμορφωτικό μέτρο με την ποινή του 54 ΠΚ, που συνεπάγεται την κράτηση του ανηλίκου. Η άλλη επιλογή που αναφέρθηκε είναι η επιβολή θεραπευτικών μέτρων, η χρήση των οποίων κατευθύνεται για ανηλίκους που χρήζουν ιδιαίτερης μεταχείρισης και, ειδικότερα, για όσους αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικά, σωματικά ή είναι εθισμένοι στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, οινοπνευματωδών ποτών ή ναρκωτικών ουσιών και αδυνατούν να απεξαρτηθούν δίχως βοήθεια.
Η τρίτη επιλογή, για την οποία έγινε αναφορά, είναι η επιβολή κράτησης σε κατάστημα ανηλίκων. Αρχικά, η διαφυγή του δικαστή σ΄ αυτήν τη διέξοδο θα πρέπει να συνοδεύεται από ειδική και εμπεριστατωμένη αιτιολογία, που να εξηγεί γιατί δεν κρίνονται επαρκή τα αναμορφωτικά ή τα θεραπευτικά μέτρα, ενόψει της προσωπικότητας του δράστη και της βαρύτητας της πράξης. Στην περίπτωση αυτή και εφόσον η πράξη που τέλεσε ο ανήλικος εμπεριέχει στοιχεία βίας ή στρέφεται κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας και αν την τελούσε ενήλικο πρόσωπο θα βαρυνόταν με ποινή κακουργήματος, υπό αυτές μόνο τις προϋποθέσεις, δύναται να επιβληθεί στον ανήλικο η ποινή του περιορισμού σε κατάστημα κράτησης νέων.
Γίνεται δεκτό, λοιπόν, ότι η στέρηση της ελευθερίας έχει πάντοτε έναν κατασταλτικό χαρακτήρα, ο οποίος δεν απωθείται από την ενδεχόμενη σύνδεση της στέρησης αυτής με εκπαιδευτικές λειτουργίες. Από την άποψη αυτή, αναμφίβολο χαρακτήρα σωφρονισμού έχει η επιβολή ποινής στερητικής της ελευθερίας, τη στιγμή που τόσο η ηλικία όσο και η προσωπικότητα των εν λόγω ατόμων είναι αδιαμόρφωτες, καθώς και οι συνθήκες σε ειδικά καταστήματα κράτησης νέων στη χώρα μας ακατάλληλες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δίκαιο ανήλικων, Κώστας Κοσμάτος, Νομική βιβλιοθήκη, Νοέμβριος 2020 Θεσσαλονίκη
- Ν. Παρασκευόπουλος-Γ. Νούσκαλης, Ποινολογία, 2020, εκδ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
