Της Πέγκυς Παναγοπούλου,
Αναδράμοντας στο μακρινό παρελθόν, και συγκεκριμένα στην Αρχαία Αθήνα, ερχόμαστε αντιμέτωποι με το θαύμα που συντελέστηκε και άλλαξε ριζικά όχι μόνο τα τοπικά, αλλά και τα παγκόσμια δεδομένα. Το θαύμα αυτό δεν είναι άλλο από τη γένεση του πολύκροτου θεσμού της δημοκρατίας, που τότε άρχιζε να διαγράφει τη μεγαλειώδη πορεία του. «Καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ᾽ ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται» (=και ονομάζεται το πολίτευμα αυτό δημοκρατία, επειδή δεν αποβλέπει στο συμφέρον των λίγων, αλλά των πολλών) σπεύδει να τονίσει ο Θουκυδίδης στον Περικλέους Επιτάφιο.
Η δημοκρατία του 21ου αιώνα, όμως, πόρρω απέχει –όπως εύλογα μπορεί να διαπιστωθεί από τον έχοντα ώτα και όμματα ανοιχτά– από αυτό το ιδεώδες κατασκεύασμα. Και για να γίνει σαφέστερη η θλιβερή αυτή διαπίστωση, θα τολμούσα να πω ότι η σημερινή δημοκρατία είναι «δημοκρατία χωρίς τον δήμο». Ο δήμος, ο λαός, που αποτελεί το θεμέλιο του πολιτεύματος, απουσιάζει –ουσιαστικά– από την αρωγή στο δημοκρατικό πολίτευμα, κρίνοντας ότι η δημοκρατία εξαντλείται στην τυπική αντιπροσωπευτική σχέση (εκλογική διαδικασία), ενώ οι ίδιοι οι πολίτες αυτοπροσδιορίζονται αποκλειστικά και μόνο ως ψηφοφόροι. Από την άλλη πλευρά, οι καθ΄ όλα δημοκρατικά και πανηγυρικά εκλεγμένοι «αντιπρόσωποι» του λαού, με το προσωπείο του δημοκράτη και με όπλα τους τη δημαγωγία και τον ξύλινο-κενό περιεχομένου λόγο εξαπατούν την κοινή γνώμη, που, βέβαια, αρέσκεται σε ανεδαφικές υποσχέσεις για τη –δια μαγείας– ριζική αλλαγή του πολιτικοοικονομικού και κοινωνικού τοπίου.
Συν τοις άλλοις, τα οξυμμένα κοινωνικά προβλήματα, σε συνδυασμό με την καταστρατήγηση της ελευθερίας του λόγου, υποσκάπτουν σταδιακά τα θεμέλια του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η αλλοίωση αυτή υποβοηθάται σαφώς από τους πυλώνες της ενημέρωσης, που δε διστάζουν να μετατραπούν σε μέσα στυγνής προπαγάνδας που μάχονται αόκνως για την εξυπηρέτηση των πολιτικάντηδων έναντι δαψιλών απολαβών. Και σε ατομικό, όμως, επίπεδο, τα πράγματα δεν είναι καλύτερα! Η φιλαυτία, ο καιροσκοπισμός, η αντίληψη «του κατέχειν όσο το δυνατόν περισσότερα, ακόμα και εις βάρος όλων των άλλων», η προσκόλληση στην ύλη και η παραμέληση του πνεύματος κ.λπ. είναι μερικές από τις απαξίες που συγκροτούν την προσωπικότητα των σύγχρονων ανθρώπων και οι οποίες δεν τους επιτρέπουν να πραγματώσουν το ιδεώδες περιεχόμενο της δημοκρατίας.
Και ποιο είναι αυτό το ιδεώδες περιεχόμενό της; Θα αναφέρω ενδεικτικά δύο ουσιώδεις πτυχές της έννοιας, που μόνο όταν (και αν) πληρούνται, δύνανται να καταστείλουν φαινόμενα συστηματικής υπονόμευσης της δημοκρατίας. Η πρώτη πηγάζει ήδη από την ετυμολογία της λέξης. Δημοκρατία (=δήμος + κράτος, κρατέω,-ώ) σημαίνει ότι το σύνολο των πολιτών επικρατεί, ασκεί την εξουσία. Κατ΄ αυτήν την έννοια, η συμμετοχή των πολιτών δεν εξαντλείται, όπως προαναφέρθηκε, στη συμμετοχή τους στην εκλογική διαδικασία, αλλά συνίσταται στη συλλογική ενεργοποίηση και στην άσκηση διεισδυτικής και γόνιμης κριτικής στα κοινωνικά και πολιτικά τεκταινόμενα.
Προκειμένου, όμως, ένας πολίτης να είναι σε θέση να ασκήσει γόνιμη κριτική σε όσα τεκταίνονται, είναι απαραίτητο να διαθέτει το κατάλληλο πνευματικό και ηθικό υπόβαθρο. Οι διευρυμένοι ορίζοντες, καθώς και η ικανότητα πολυπρισματικής –και όχι κοντόφθαλμης– θέασης των πραγμάτων, θα του επιτρέψουν να αναζητήσει την ουσιαστική γνώση, χωρίς να άγεται και να φέρεται από τα όργανα χειραγώγησης. Η δημοκρατία προϋποθέτει σκεπτόμενους και ηθικά ακέραιους ανθρώπους, που δεν αρέσκονται στο μικρονοϊκό κατασκεύασμα των εντυπώσεων, αλλά πασχίζουν να πλήξουν αυτή τη φενάκη με κάθε πρόσφορο μέσο.
Καταλήγοντας, όπως εύστοχα πολλάκις έχει επισημάνει ο Χρήστος Γιανναράς: «Η δημοκρατία δεν είναι συνταγή», με την έννοια ότι δε δύναται να δοθούν ορισμένες οδηγίες και κατευθύνσεις για το πώς μπορεί ιδεωδώς να πραγματωθεί. Η δημοκρατία, θα τολμούσα –προκλητικά ίσως– να πω, είναι βίωμα. Είναι ένας τρόπος ζωής που αντανακλά την έμφυτη οντολογική ελευθερία του ανθρώπου. Έτσι, λοιπόν, στην ερώτηση για το αν και πώς μπορεί να επανακτηθεί η χαμένη αξία και αίγλη της δημοκρατίας, η απάντηση πασχίζει να μην υποπέσει σε άλλη μια κοινότυπη «συνταγή»: (από τις ρίζες της, αυτές που την έφτασαν στο απόγειό της και μετά την άφησαν να γκρεμιστεί, αυτές μπορούν να την αναστυλώσουν! Και δεν είναι άλλες από τις άγρυπνες συνειδήσεις των ελεύθερων –προασπιστών του δικαίου, της ηθικής και των δημοκρατικών κατακτήσεων– ανθρώπων.) Ίσως, όμως, και να μην τα κατάφερε…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γιανναράς Χ. (2019), Για το «νόημα» της πολιτικής, Εκδόσεις Ίκαρος
- Πόση δημοκρατία αντέχουμε, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Πότε θα θυμώσουμε οι Έλληνες;, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Από τι πάσχει, πράγματι, η δημοκρατία, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η υπαρξιακή κρίση της δημοκρατίας, efsyn.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η δημοκρατία τότε και τώρα, efsyn.gr, διαθέσιμο εδώ
