Του Νίκου Χριστοδούλου,
Το χρονικό διάστημα μεταξύ του τέλους του Εμφυλίου Πολέμου, και της πτώσης της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών συνιστά μια μάλλον σκοτεινή περίοδο, στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της χώρας. Το παράδοξο, μάλιστα, είναι ότι περισσότερο έκθετη απέναντι στην ιστορία, δεν είναι η Χούντα, αλλά η η Βασιλευομένη «Δημοκρατία» 1949-1967.
Κατά την διάρκεια των χρόνων αυτών, το δημοκρατικό πολίτευμα λειτουργούσε μόνο στη θεωρία, ενώ στην πράξη επρόκειτο για ένα συντηρητικό σύστημα, βαθύτατα αντικομουνιστικό, αυταρχικό και συχνά διεφθαρμένο. Ήταν, θα έλεγε κανείς, ένα προσωπείο μιας δήθεν φιλελευθερισμού που έπρεπε να προβάλλεται προς το εξωτερικό.
Από τη κατάσταση αυτή η δικαιοσύνη, δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Δυστυχώς, υπέφερε από σημαντικές παθογένειες (από τις οποίες ως ένα βαθμό ταλαιπωρείται και σήμερα). Οι λειτουργοί της Θέμιδος δεν μπορούσαν, παρά να δικάζουν με βάση τους τότε ισχύοντες νόμους, που σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό ήταν οπισθοδρομικοί και άδικοι, ενώ εκτός από έξωθεν πιέσεις οι δικαστές ήταν όμηροι συχνά των δικών τους ακραίων αντιλήψεων, που ενισχύονταν από το γενικό κλίμα.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να οδηγούνται σχεδόν καθημερινά στο εδώλιο του κατηγορουμένου γνήσιοι αγωνιστές, ειλικρινείς ιδεολόγοι και δημοκράτες, καλλιτέχνες, πολλές φορές αμέτοχοι στα πολιτικά άνθρωποι, συχνά με μόνη την κατηγορία της πίστης τους σε ιδέες και αξίες, κάτι που για τις τότε αρχές θεωρούνταν ως απειλή για το πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς. Κατά συνέπεια, πλάι στους κυνηγημένους αγωνιστές, στάθηκαν με ισάξια προσφορά και κάποιοι άλλου τύπου αντιστασιακοί, που σε δύσκολούς καιρούς κράτησαν ψηλά όχι μόνο τη σημαία των αρχών και της ιδεολογίας τους, αλλά και την ίδια την αξιοπρέπεια της δικαιοσύνης, όταν πολλοί άλλοι την επιβουλεύονταν.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός τέτοιου ανθρώπου είναι ο Γεώργιος Θεοτοκάτος, από το Ρίφι της Κεφαλονιάς. Ενταγμένος στο ΚΚΕ από τα 17 του χρόνια το 1923, γραμματέας του ΕΑΜ Κεφαλονιάς και Ιθάκης τα χρόνια της τριπλής κατοχής, και υποψήφιος βουλευτής με την ΕΔΑ στη Κεφαλονιά στις εκλογές του 1951, του 1958 και στις εκλογές βίας και νοθείας του 1961. Ο Γεώργιος Θεοτοκάτος, έδωσε δυναμικό παρόν σχεδόν σε όλες τις μεγάλες υποθέσεις πολιτικών διώξεων τις δεκαετίες του ´50 και του ´60, υπερασπιζόμενος δεκάδες αγωνιστές. Συμμετείχε στις μεγάλες δίκες των Νίκου Μπελογιάννη, Αντώνη Αμπατιέλου, Νίκου Καλούδη, του επίτιμου Προέδρου του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος Χαρίλαου Φλωράκη, του γνωστού λογοτέχνη Μενέλαου Λουντέμη και άλλων αγωνιστών. Ειδικά η τελευταία υπόθεση του Μενέλαου Λουντέμη αποτελεί φάρο, όχι μόνο της δικής του σταδιοδρομίας, αλλά και γενικότερα του αντιφασιστικού αγώνα της εποχής. Και αυτό όχι μόνο διότι η υπόθεση έληξε με την αθώωση του διαπρεπούς λογοτέχνη, αλλά και διότι αναδεικνύει τον εκφυλισμό της αστικής δημοκρατίας εκείνης της περιόδου, που επηρέαζε και την απονομή της δικαιοσύνης.
Ο λογοτέχνης Μενέλαος Λουντέμης έχοντας ήδη περάσει οχτώ χρόνια στην εξορία για τις αριστερές του ιδέες, μεταφέρεται στην Αθήνα για να δικαστεί – με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας – για το βιβλίο του «Βουρκωμένες μέρες» και συγκεκριμένα για το διήγημα «Οι λύκοι ανεβαίνουν στον ουρανό». Οι στίχοι του ποιήματος θεωρήθηκαν ως προπαρασκευαστική ενέργεια ανατροπής του κοινωνικού καθεστώτος. Αφού διαβάστηκε το κατηγορητήριο και δόθηκε αρχικώς ο λόγος στον Λουντέμη, άρχισε η εξέταση των μαρτύρων κατηγορίας, μεταξύ των οποίων ένας αστυνόμος της Γενικής Ασφάλειας ονόματι Καρχαλιός, κατά την διάρκεια της εξέτασης του οποίου προκύπτουν εξαιρετικά ενδιαφέροντες διάλογοι.
Κατά την εξέταση του μάρτυρα Καραχάλιου, ο Θεοτοκάτος, ως ένας εκ των συνηγόρων υπεράσπισης του Λουντέμη (μεταξύ αυτών ήταν και ο βουλευτής και ηγετικό στέλεχος της ΕΔΑ Ηλίας Ηλιού) πήρε στα χέρια του ένα παλαιό πανόδετο βιβλίο, το άνοιξε και άρχισε να απαγγέλει, καθαρά και βροντόφωνα για να μπορούν να τον παρακολουθούν όλοι:
«Ἀκοῦστε. Ἐγὼ εἶμαι ὁ γκρεμιστής, γιατί εἶμ᾿ ἐγὼ κι ὁ κτίστης,
ὁ διαλεχτὸς τῆς ἄρνησης κι ὁ ἀκριβογιὸς τῆς πίστης.
Καὶ θέλει καὶ τὸ γκρέμισμα νοῦ καὶ καρδιὰ καὶ χέρι.
Στοῦ μίσους τὰ μεσάνυχτα τρέμει ἑνὸς πόθου ἀστέρι.
Κι ἂν εἶμαι τῆς νυχτιᾶς βλαστός, τοῦ χαλασμοῦ πατέρας,
πάντα κοιτάζω πρὸς τὸ φῶς τὸ ἀπόμακρο τῆς μέρας.
ἐγὼ ὁ σεισμὸς ὁ ἀλύπητος, ἐγὼ κι ὁ ἀνοιχτομάτης·
τοῦ μακρεμένου ἀγναντευτής, κι ὁ κλέφτης κι ὁ ἀπελάτης
καὶ μὲ τὸ καριοφίλι μου καὶ μὲ τ᾿ ἀπελατίκι
τὴν πολιτεία τὴν κάνω ἐρμιά, γῆ χέρσα τὸ χωράφι».
Στο σημείο αυτό ο Θεοτοκάτος κάνει παύση και απευθυνόμενος στον αστυνόμο ρωτά: «Περιμένω ν’ ακούσω τη γνώμη σας γι’ αυτό το κείμενο κύριε μάρτυς». Ο Καραχάλιος, όμως, προφανώς ανήσυχος μην έρθει σε ανεπανόρθωτα δύσκολη θέση, σιωπούσε. Ύστερα από λίγο είπε: «Δεν μπορώ να εκφράσω γνώμη μόνο από ένα απόσπασμα». «Τότε παρακαλώ τον πρόεδρο να μου επιτρέψει να συνεχίσω», είπε ο Γιώργος Θεοτοκάτος.
« […] Κάλλιο φυτρῶστε, ἀγκριαγκαθιές, καὶ κάλλιο οὐρλιάστε, λύκοι,
κάλλιο φουσκῶστε, πόταμοι καὶ κάλλιο ἀνοῖχτε τάφοι,
καί, δυναμίτη, βρόντηξε καὶ σιγοστάλαξε αἷμα,
παρὰ σὲ πύργους ἄρχοντας καὶ σὲ ναοὺς τὸ Ψέμα.
Τῶν πρωτογέννητων καιρῶν ἡ πλάση μὲ τ᾿ ἀγρίμια
ξανάρχεται. Καλῶς νὰ ῾ρθῆ. Γκρεμίζω τὴν ἀσκήμια».
Σταμάτησε πάλι ο συνήγορος του ποιητή και ξαναρώτησε το μάρτυρα: «Μήπως τώρα κύριε μάρτυς, σχηματίσατε γνώμη;». Αντί για απάντηση ο μάρτυρας ρώτησε: «Τίνος είναι αυτό το βιβλίο;» «Γιατί, κύριε μάρτυς, σας ενδιαφέρει;» «Ναι, με ενδιαφέρει» «Γιατί σας ενδιαφέρει;». Σημειώνεται ότι προηγουμένως ο μάρτυρας διαβεβαίωνε ότι την ασφάλεια απασχολεί μόνο το περιεχόμενο των κειμένων και όχι το όνομα του δημιουργού.
«Μα ξέρετε, κύριε συνήγορε […] Όταν γνωρίζουμε το συγγραφέα μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τι λέει. Λοιπόν πέστε μου, σας παρακαλώ, τίνος είναι για να μπορέσω να κρίνω και να εκφέρω γνώμη».
«Δεν θα σας τον πω, γιατί αυτό αντιβαίνει στη συμφωνία που κάναμε πριν λίγο. Κι ύστερα εσείς μόνος σας είπατε ότι κρίνετε αντικειμενικά ένα λογοτεχνικό έργο. Το κρίνετε απ’ το περιεχόμενο κι όχι από το συγγραφέα του».
Εδώ επενέβη ο εισαγγελέας: «Τέλος πάντων, κύριε συνήγορε, θα μας τον πείτε καμιά φορά αυτόν το συγγραφέα του κειμένου;»
Ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου, που είχε χάσει την υπομονή του, γύρισε προς τον εισαγγελέα και του είπε: «Αφήστε, κύριε εισαγγελέα. Κάποιος του ίδιου φυράματος με το Λουντέμη θα είναι κι αυτός».
Ο Θεοτοκάτος ήρεμος, άνοιξε το βιβλίο για να συνεχίσει το διάβασμα. Βλέποντας τον ο πρόεδρος τινάχτηκε πάνω σε οργισμένη κατάσταση και είπε φωνάζοντας:
«Κύριε συνήγορε, δεν σας επιτρέπω να συνεχίσετε. Δεν σας επιτρέπω να διαβάζετε ενώπιόν μας τέτοια κείμενα. Αυτό που διαβάσατε δεν είναι ποίημα, είναι λίβελλος εναντίον του έθνους, είναι ένα κείμενο αντεθνικόν, που πρέπει να κατασχεθεί και να καταστραφεί αμέσως, ενώ εκείνος που το ‘γραψε, αν δεν έχει καταδικαστεί μέχρι τώρα, πρέπει να καθίσει στο εδώλιο μαζί με τον πελάτη σου, να καταδικαστεί για εσχάτη προδοσία και να κρεμαστεί […] Αυτός δεν είναι Έλλην, είναι προδότης, εχθρός της πατρίδας…» είπε ο πρόεδρος και κάθισε σε οργισμένη κατάσταση.
Στην παγίδα από την οποία παρ’ ολίγον ξέφυγε ο μάρτυρας έπεσε ανέλπιστα για τον Θεοτοκάτο ο ίδιος ο πρόεδρος του δικαστηρίου.
«Κύριε πρόεδρε», είπε τότε ο Θεοτοκάτος, «ομολογώ πως τέτοιο λαβράκι δεν το περίμενα στα δίχτυα μου. Εγώ αλλού ψάρευα» συμπλήρωσε, δείχνοντας τον μάρτυρα κατηγορίας. «Το ποίημα που απήγγειλα πριν λίγο ενώπιόν σας και που εσείς το χαρακτηρίσατε λίβελλον εναντίον του έθνους, αντεθνικόν κλπ, κλπ είναι απόσπασμα απ’ το γνωστό ποίημα «Ο εκδικητής» που κυκλοφορεί σήμερα στην Ελλάδα ελεύθερα και διαβάζεται από όλους τους Έλληνες. Εκείνος που το ‘γραψε και που, κατά τη γνώμη σας, πρέπει να δικαστεί για προδοσία, δεν είναι άλλος από τον εθνικό μας ποιητή, Κωστή Παλαμά, που όλο το έθνος τον διαβάζει, τον αγαπά και τον τιμά. Ναι, ο Κωστής Παλαμάς, κύριε πρόεδρε. Και για να πεισθείτε καταθέτω το βιβλίο με τα γκρίζα εξώφυλλα λέγοντας: Όσο προδότης είναι, κύριε πρόεδρε, ο εθνικός μας ποιητής, άλλο τόσο είναι προδότης κι ο Λουντέμης, που έγραψε το βιβλίο «Βουρκωμένες μέρες» και για το οποίο τόσο λυσσαλέα διώκεται».
Το ακροατήριο ξέσπασε σε χειροκροτήματα. Ο Πρόεδρος αιφνιδιάστηκε, τα ‘χασε. Και για να βγει από τη δύσκολη θέση χτύπησε το κουδούνι αμήχανα ώστε να σωπάσει το ακροατήριο και διέκοψε τη συνεδρίαση λέγοντας: «Άνθρωποι είμαστε κι εμείς, δεν μπορεί να τα ξέρουμε όλα».
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι εξετάσεις μαρτύρων υπεράσπισης, με πλέον γνωστή αυτή του Κ. Βάρναλη, η ανάλυση των οποίων όμως αποτελεί ιδιαίτερα μεγάλο κεφάλαιο και συνεπώς της αξίζει ξεχωριστή και λεπτομερή αναφορά και όχι περίληψη.
Η δίκη έληξε με την αθώωση του Μενέλαου Λουντέμη, καθώς κρίθηκε ότι το περιεχόμενο των κειμένων του ακόμη και αν απηχεί κομμουνιστικές αντιλήψεις, δεν είναι αρκετό για να θεωρηθεί ως πρώτο βήμα μιας προσπάθειας ανατροπής.
Η εμβληματική αυτή υπόθεση ήταν ενδεικτική όχι μόνο του τότε επικρατούντος κλίματος και της επίπλαστης αντικειμενικότητας των δικαστών, αλλά και του αγώνα που έπρεπε να δώσουν οι συνήγοροι των κατηγορουμένων για τη δικαίωση των πελατών τους. Αυτό καθιστά το μέγεθος και τη σημασία αυτής της δικαστικής νίκης πολύ μεγαλύτερη και δικαιώνει και τον ισχυρισμό ότι οι δικηγόροι ως κοινωνοί στην απόδοση δικαιοσύνης δεν ασκούν μόνο επάγγελμα, αλλά και λειτούργημα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- rizospastis.gr, “Εφυγε” ο αγωνιστής δικηγόρος Γιώργος Θεοτοκάτος, Διαθέσιμο εδώ
- e-prologos.gr, Δίκη Λουντέμη: Ο εξευτελισμός του προέδρου, η συγκλονιστική κατάθεση Βάρναλη και η απολογία του Λουντέμη (1956), Διαθέσιμο εδώ
