Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η πολιτική Ιστορία ενός λαού συχνότατα πάει χέρι με χέρι με την κουλτούρα του, τις ταυτότητες που αναπτύσσει και τις επιλογές του για την προσαρμογή του στις νέες συνθήκες. Στην Ελλάδα, αν και πάντοτε η ταυτότητα του Έλληνα ήταν ένα ζήτημα αρκετά ακανθώδες, πολλές από αυτές τις μεταβολές συνέβησαν κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης. Το διάστημα αυτό, που ξεκίνησε από την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974 και επηρέασε την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας, μέχρι και την κρίση του 2010, αποτελεί κατά βάση το αντικείμενο της έρευνας του βιβλίου που παρουσιάζουμε σήμερα.
Οι Εκδόσεις Gutenberg, γνωστές για τα λογοτεχνικά και επιστημονικά έργα που προσφέρουν στο ελληνικό κοινό, αυτή τη φορά επέλεξαν να μας συστήσουν το Η Ελλάδα από τη Χούντα στην κρίση: Η κουλτούρα της Μεταπολίτευσης του Δημήτρη Τζιόβα, που κυκλοφορεί σε μετάφραση της Ζωής Μπέλλα – Αρμάου και του Γιάννη Στάμου, από το πρωτότυπο βιβλίο Greece from Junta to crisis: Modernization, Transition and Diversity, που κυκλοφόρησε ο συγγραφέας το 2021. Ο Δημήτρης Τζιόβας, που αναλαμβάνει τη θέση του ξεναγού σε αυτό το ταξίδι, ασχολείται ερευνητικά με την ταυτότητα των Νεοελλήνων, καθώς διδάσκει το αντικείμενο των Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Birmingham. Το συγκεκριμένο βιβλίο βρέθηκε στη βραχεία λίστα των βραβείων Runciman, ενώ ο συγγραφέας πρόσφατα τιμήθηκε με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Γραμμάτων για την προσφορά του.
Στο πόνημα αυτό περιγράφεται ουσιαστικά η διαδικασία κατά την οποία οι σύγχρονοι Έλληνες προσπάθησαν να προσεγγίσουν την ταυτότητά τους, ευρισκόμενοι σε ένα πεδίο έντονων και αντιθετικών επιρροών. Ο Τζιόβας κατά βάση εισάγει την έννοια της «πολιτισμικής υβριδικότητας», η οποία αισθάνεται ότι αποδίδει ιδιαίτερα την περίοδο από την αρχή της Μεταπολίτευσης έως την οικονομική κρίση. Η Ελλάδα βρισκόταν σε ένα σημείο στο οποίο ήταν μια χώρα με αρκετά μεγάλη ομοιογένεια εθνικά και πολιτισμικά, αλλά μεταμορφώθηκε σταδιακά μέσα σε αυτά τα χρόνια σε ένα κράτος όλο και πιο έτοιμο να αναγνωρίσει άλλες ταυτότητες, ομάδες και μειονότητες. Αυτή η μεταβολή εκφράζεται όχι μόνο στα γεωπολιτικά γεγονότα, αλλά και στην κουλτούρα των χρόνων αυτών. Οι μεταβολές στη λογοτεχνία, οι ταυτότητες όπως προβλήθηκαν στον κινηματογράφο, η έναρξη της ιδιωτικής τηλεόρασης, αλλά και η ανάδυση διαφορετικών ταυτοτήτων φύλου παράλληλα με το γυναικείο ζήτημα, σηματοδοτούν σαφώς μια μεταβατική περίοδο, μέσα από τη ζύμωση ετερογενών πλέον στοιχείων –όπως, για παράδειγμα, συνέβη με τη μετανάστευση προς την Ελλάδα.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Τζιόβας παρατηρεί ότι από το 1974 και έπειτα, η ελληνική κοινωνία αντιμετώπισε εν συνεχεία δίπολα και διχασμούς, καθώς ενεπλάκη σε πολλές τέτοιες αντιθέσεις –συχνά και ψευδοδιλημματικές, οι οποίες ακόμη και σήμερα εξακολουθούν να ταλανίζουν τον δημόσιο διάλογο. Ο Τζιόβας αποφεύγει συνειδητά τέτοια δίπολα και απόλυτες διακρίσεις και αντίθετα, προβάλλει μια πιο πολυπαραγοντική και υβριδική εικόνα της περιόδου. Κατά την περίοδο της Μεταπολίτευσης, υπήρξε ενίσχυση της λαϊκής κουλτούρας έναντι των πιο λογίων καταβολών, πράγμα που οδήγησε σε νέες εκφράσεις στις τέχνες και στα ΜΜΕ.
Το ελληνικό κράτος μπορεί, αφενός, να επέλεξε τον φιλοευρωπαϊκό και δυτικό προσανατολισμό, προσπαθώντας να προσεγγίσει τους θεσμούς και τις αξίες της Δύσης (άλλωστε, πρόκειται για τα χρόνια ένταξης στην Ε.Ε. και μετέπειτα στην Ευρωζώνη), αλλά, παράλληλα, δεν αποκήρυξε και το παρελθόν του, διατηρώντας σε μεγάλο βαθμό τις πελατειακές σχέσεις που χαρακτήριζαν την ελληνική πολιτική Ιστορία πριν ακόμη και την ανεξαρτητοποίηση του νέου ελληνικού κράτους. Παράλληλα, πολλοί εκσυγχρονιστές της περιόδου καταδίκαζαν τις περιορισμένες δυνατότητες της Ελλάδας να συνταχθεί εντελώς με τη δυτική κληρονομιά, αλλά παρόλα αυτά έντονες ήταν –και παραμένουν– στη χώρα μας και οι τάσεις πολιτισμικής αυτάρκειας, που θεωρούν ότι η Ελλάδα δεν έχει τίποτα να κερδίσει από τον εκσυγχρονισμό σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα.
Πολλές είναι οι ταυτότητες και τα διλήμματα που αναφύονταν αυτήν την περίοδο στην Ελλάδα. Ένα από αυτά, που εκφράστηκε έντονα τις προηγούμενες δεκαετίες, ήταν οι φιλοαμερικανικές και φιλοευρωπαϊκές απόψεις και, από την άλλη πλευρά, οι αντίθετοι στην έξωθεν επιρροή. Η σχέση με την αρχαιότητα ήταν κάτι ακόμη που δοκιμάστηκε σε αυτήν την περίοδο, καθώς η Ελλάδα προσπαθούσε να επουλώσει ιστορικά τραύματα, όπως αυτά του Εμφυλίου. Η μετανάστευση και η ταχύτατη έλευση της παγκοσμιοποίησης ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο την αλληλεπίδραση και τη διαμόρφωση της σχέσης με την πολιτισμική ετερότητα.
Οι αλλαγές στο λογοτεχνικό τοπίο, η έναρξη λειτουργίας της ιδιωτικής τηλεόρασης και ραδιοφωνίας, με στόχο την πολυφωνία των Μ.Μ.Ε., οι νέες κινηματογραφικές παραγωγές που εμπλέκουν το ιστορικό στοιχείο, αλλά και μια σειρά από νέες υποκουλτούρες ενισχύουν ακόμη περισσότερο το επιχείρημα του συγγραφέα, ότι δηλαδή βασικό στοιχείο της Μεταπολίτευσης ήταν η όσμωση μεταξύ διαφορετικών ταυτοτήτων. Το βιβλίο αγγίζει και πρόσφατα γεγονότα, όπως ο Δεκέμβριος του 2008, τα οποία διαμόρφωσαν τις στάσεις της νεολαίας προς μια σειρά ζητημάτων, αλλά και θέματα έμφυλης ταυτότητας και δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Πρόκειται για ένα βιβλίο που θα προσφέρει κάτι στη βιβλιοθήκη όσων μελετούν τη σύγχρονη Ιστορία, σε συνάρτηση και με τις απεικονίσεις της ταυτότητας στην κουλτούρα.
